Rusyfikacja

Upadek powstania styczniowego zapoczątkował represje rosyjskie w Królestwie Polskim. Ostatecznie zniesiono autonomię Królestwa Polskiego likwidując polskie instytucje rządowe (Radę Stanu, Radę Administracyjną i Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu). Językiem urzędowym stał się język rosyjski. Urząd namiestnika został zastąpiony przez generał-gubernatora wyposażonego w szeroki zakres władzy wojskowej, administracyjnej i policyjnej. Kraj podzielono na 10 guberni i 85 powiatów. Bank Polski stał się kantorem rosyjskiego Banku Państwa, a budżet Królestwa został włączony do budżetu rosyjskiego. Ostatecznym potwierdzeniem likwidacji odrębności ziem Królestwa Polskiego było zastąpienie nazwy Królestwo Polskie nową - Kraj Przywiślański (Nadwiślański) i likwidacja herbu Królestwa z wizerunkiem Orła Białego.

Wprowadzony w 1861 r. stan wojenny ułatwił represje wobec uczestników powstania, którzy byli karani śmiercią lub zesłaniem na Sybir (ok. 40 tys. osób). Konfiskowano także ich majątki, które były przekazywane w ręce rosyjskie.

Rusyfikacja objęła przede wszystkim polskie szkolnictwo, w którym od 1866 r. wprowadzono obowiązkowe nauczanie historii i geografii w języku rosyjskim. Później język polski stał się nadobowiązkowym (1872), a po roku 1885 język rosyjski stał się językiem wykładowym we wszystkich typach szkół. W ramach rusyfikacji szkolnictwa wyższego zlikwidowano Szkołę Główną w Warszawie i utworzono w jej miejsce uniwersytet rosyjski. System donosicielstwa i nadzoru policyjnego wprowadzony przez kuratora warszawskiego okręgu szkolnego - Aleksandra Apuchtina spowodował wielce wymowne określenie “nocą apuchtinowską” czasu jego działalności.

Represje dotknęły Kościół katolicki, który stał się ostoją polskości i dlatego polskie duchowieństwo katolickie zostało podporządkowane Kolegium Rzymskokatolickiemu w Petersburgu, którego członków mianował car. I, choć papież Pius IX zwolnił biskupów polskich z podległości wobec tej instytucji, wielu z nich aresztowano i wywieziono w głąb Rosji. Ostry terror władze carskie zastosowały wobec unitów (grekokatolicy), których zmuszano do przechodzenia na prawosławie, tłumiąc każdy sprzeciw przy pomocy wojska.

Opór przeciwko rusyfikacji utrudniał brak swobód obywatelskich i polskich instytucji w zaborze rosyjskim. W tej sytuacji ostoją polskości, szczególnie dla warstw ludowych, stał się Kościół katolicki. Zwalczany przez prawosławnych Rosjan, był wyznacznikiem narodowego samookreślenia Polaków. Jednak najważniejszą sprawą stało się upowszechnianie oświaty polskiej

Młodzież zdobywała wiedzę o polskiej historii i literaturze na nielegalnych tajnych kompletach oraz w szkołach prywatnych. Na tajnych kompletach, które ze względów bezpieczeństwa były organizowane w różnych miejscach, wykładali wybitni polscy naukowcy - m.in. Władysław Smoleński, Jan Władysław Dawid, Wacław Nałkowski. Tajne nauczanie prowadzono również na wsi, a ułatwiało je wydawanie najróżniejszych elementarzy i podręczników szkolnych. Autorem wielu z nich był Konrad Pruszyński, pseudonim Kazimierz Promyk. Nośnikiem polskiej idei narodowej było również prywatne szkolnictwo zawodowe: Szkoła Handlowa i Szkoła Techniczna.

W walkę z rusyfikacją włączyli się czynnie przedstawiciele literatury i sztuki, tworząc ku pokrzepieniu serc. Twórczość Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Jana Matejki, czy Stanisława Wyspiańskiego kształtowała świadomość narodową i przywiązanie do ojczystej ziemi.