Rodzina stanowiła i stanowi podstawową komórkę, na której opiera się całe społeczeństwo dlatego też twórcy literatury praktycznie każdej z epok wykorzystywali ten właśnie motyw.
Współczesna definicja rodziny według M. Jurczaka brzmi: "Rodzina to podstawowa komórka wychowawcza, złożona z małżonków lub małżonków i dzieci, także ogół krewnych obojga małżonków. Rodzina odgrywa w społeczeństwie doniosłą rolę. Szczególnie ważnym obowiązkiem małżonków jest opieka nad dziećmi i właściwe ich wychowanie."
W utworach z każdej epoki spotkać możemy różnorodne kreacje domu i rodziny – zarówno pozytywne, jak i negatywne. Zdarzało się, że rodzina stanowiła przyczynę klęsk i niepowodzeń bohaterów, ale równie często była dla nich oparciem w trudnych chwilach.
Mało w literaturze tak pozytywnych przykładów, częściej spotkać się możemy z rodziną, która boryka się z wieloma przeciwnościami losu, przykładem takowej jest rodzina Orgona przedstawiona w "Świętoszku" Moliera.
Spokój rodziny Orgona, Elmiry jego żony, Marianny i Damisa jego dzieci, zostaje zakłócony przez przybycie tajemniczego gościa Tartuffa, który bez problemu owija sobie wokół palca głowę rodziny. Orgon zmienia się diametralnie, przestaje ufać swoim najbliższym a ślepo podąża za tytułowym "Świętoszkiem".
Rodzina zostaje podzielona na ślepo zapatrzonych w nowego domownika czyli Orgona i jego matkę Panią Pernelle i osoby znające o nim prawdę - Elmirę, Damisa oraz Mariannę.
Pod wpływem intrygi Świętoszka szczęśliwa rodzina zaczyna zmierzać ku nieuchronnej tragedii. Orgon, całkowicie zaślepiony, zachowuje się jakby stracił rozum. Nie wierzy faktom i relacjom bliskich mu osób, ufa tylko obłudnikowi, który wkradł się w jego łaski. Okazuje się człowiekiem zbyt ufnym, naiwnym i łatwowiernym, który potrafi zaryzykować szczęściem własnej rodziny, jeśli się tylko nim umiejętnie pokieruje. Damisowi, który pragnie uświadomić ojcu obłudę Tartuffa, Orgon grozi wydziedziczeniem i wypędzeniem z domu.
Możemy przypuścić że małżeństwo Elmiry i Orgona przed przybyciem tytułowego Świętoszka jest udane. Orgon ma piękną i młodą żonę, nie umyka to uwadze Tartuffa który za plecami swojego dobroczyńcy próbuje ją uwieść. Kobieta jednak nie poddaje się jego zalotom co świadczy o jej uczciwości i oddaniu w stosunku do męża.
W takiej sytuacji nie jedna rodzina uległa by rozpadowi, lecz żona i dzieci Orgona nie dały na wygraną. Elmira usnuła intrygę dzięki której wyszły na jaw wszystkie kłamstwa Świętoszka. Od tego momentu wszystko zaczyna wracać na dobrą drogę, Tartuff okazuje się być ściganym zbrodniarzem i trafia do więzienia, a niebezpieczeństwo grożące domowi Orgona zostaje zażegnane.
"Świętoszek" to komedia obyczajowa stanowiąca wyrazisty portret życia rodzinnego i religijnego XVII-wiecznej Francji. W satyryczny sposób Molier ukazuje, jakie zagrożenia dla mieszczańskiej rodziny niesie ze sobą religijna obłuda wkradających się do domu świętoszków.
Również w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej odnaleźć możemy rodzinę, która boryka się z problemami. We wsi obok Bohatyrowic, mieszka Benedykt, głowa rodziny Korczyńskich. Jest to człowiek głęboko przywiązany do swojej ziemi. Utrzymuje ze swojej własnej pracy posiadłość bliskich nie jednokrotnie harując od rana do nocy, dba o wykształcenie dzieci oraz spełnia zachcianki swojej żony.
Niestety w domu nie znajduje zrozumienia. Żona Benedykta, Emilia, jest kobietą, która pragnie romantycznej miłości. Życie u boku męża wydaje jej się nudne, marzy o dalekich podróżach i egzotycznych przygodach. Benedykt gotów jest jej przychylić nieba, tymczasem Emilia pozostaje rozczarowana jego osobą. Męża ma za człowieka małostkowego, który co prawda troszczy się o jej godziwy byt materialny, ale zaniedbuje potrzeby duchowe. Emilia nie pracuje, czas spędza na czytaniu zagranicznych romansów i niespokojnym oczekiwaniu kolejnych ataków histerycznej choroby. Dlatego właśnie za sprawą pani domu w Korczynie panuje nerwowa, nieprzyjemna atmosfera.
Autorka powieści przedstawia również innych ludzi o negatywnym nastawieniu do tradycyjnej rodziny. Można do nich zaliczyć arystokratów: Zygmunta Korczyńskiego, Teofila Różyca oraz Bolesława Kirłę.
W przypadku małżeństwa Kirłów to żona troszczy się o gospodarstwo i dzieci. Bolesław Kirło woli od domowego zacisza wizyty u znajomych, rozrywki i przebywanie w wytwornym towarzystwie. Kirłowa zostaje prawie zawsze w domu i zajmuje się dziećmi. Chociaż narzeka na taki stan rzeczy, nie podejmuje żadnych stanowczych kroków, aby go zmienić. Jej bierność sprawia że rodzina jest niepełna, w niedosłownym tego słowa znaczeniu. Ponieważ ojciec, którego ciągle nie ma w domu tak naprawdę nie ma wpływu na rozwój swoich dzieci.
Całkowicie nietypową i niepodobną do jakiejkolwiek z wcześniej przedstawionych rodzin, jest rodzina ukazana w "Tangu" Sławomira Mrożka.
Centralnym tematem sztuki jest konflikt pokoleń, który autor pokazuje nam w przewrotny sposób. Rodzina, którą z całą pewnością możemy nazwać awangardową Role w niej zostały zupełnie odwrócone. Składa się z trzech pokoleń.
Reprezentantami najstarszego pokolenia są wuj Eugeniusz i babcia Eugenia. Ich zachowanie jest nieadekwatne do wieku, cały swój czas spędzają na grze w karty z Edkiem- lokajem. Są oni zdziecinniali i tyranizowani przez młodszych członków rodziny.
Następne pokolenie w wieku średnim tworzą Stomil i Eleonora. Przenieśli oni awangardę z literatury i sztuki do codziennego życia. Wyzbyli się wszelkich zahamowań, a najważniejsze dla nich hasła to wolność i nieskrępowanie. Głowa rodziny nie narzuca jej członkom żadnych norm etycznych. Eleonora, żona Stomila zajmuje się romansowaniem z Edkiem, za przyzwoleniem swojego męża. To wszystko sprawiło, że w domu nie panują żadne reguły i zasady. Małżonkowie namawiają ciągle syna do buntu.
Artur dwudziestopięcioletni student medycyny i filozofii próbuje zaprowadzić ład i porządek w domu. Pragnie, aby jego bliscy zaczęli zachowywać się stosownie do swojego wieku. Jednakże jego wysiłki spełzają na niczym. Swoboda, którą tak się szczycą bliscy Artura, wolność we wszystkich dziedzinach życia i sztuki, w rzeczywistości staje się ograniczeniem.
Świat przedstawiony w utworze pozbawiony jest zasad i wartości, które określamy jako tradycyjne i zgodne z naszym pojęciem porządku i ładu moralnego. Rodzina w "Tangu" jest jednak równocześnie miniaturą społeczeństwa. Dzięki ujęciu tej opowieści w ramy dramatu rodzinnego, diagnoza Mrożka nabiera uniwersalnego charakteru. Zawsze można bowiem dostrzec jakiegoś Artura, który wie "lepiej", jak powinien być urządzony świat i jakiegoś Edka, który tylko czeka na swoją okazję.
Jednakże w literaturze nie mamy tylko i wyłącznie złych rodzin, Rodziną która może uchodzić dla nas za wzór możemy nazwać rodzinę Podkomorzego, która została opisana w komedii politycznej Jana Ursyna Niemcewicza pt." Powrót posła". Akcja utwory rozgrywa się w posiadłości średniozamożnej szlachty.
Gospodarze: Podkomorzyna i Podkomorzy są małżeństwem bardzo szczęśliwym. W ich domu panuje harmonia i miłość. Stanowią wzór staropolskich cnót. Podkomorzy, zwolennik reform, patriota, Wciąż powtarzał, iż "dom zawsze ustępować powinien krajowi", jest wzorowym ojcem i mężem. Podkomorzy stara się wdrażać w życie wyznawane przez siebie idee. Swojemu potomstwu pokazuje, jak powinien żyć każdy mądry i sprawiedliwy człowiek. Przekonuje swoich synów, iż warto pracować nie tylko na rzecz własnego interesu, ale również i dla ojczyzny, wychowuje ich na prawdziwych patriotów i teraz wszyscy trzej z oddaniem służą krajowi. Najmłodszy z rodzeństwa służy w wojsku, średni zajmuje się sprawami gospodarczymi, natomiast Walery jest posłem na Sejm Czteroletni. Podkomorzyna jest przykładem typowej matki - Polki. To wyrozumiała i dobrą małżonka, troskliwą i kochającą matka. Swoim idealnym wręcz postępowaniem wpływała na postawę synów. Walery, młodzieniec uczciwy, uosobienie cnót patriotycznych i rodzinnych, przywiązany jest bardzo do swoich rodziców i wdzięczny, że wychowali go na człowieka prawego i dobrego obywatela.
Kolejnymi rodzinami które mogą być dla nas przykładem są rodziny zamieszkujące Bohatyrowicze z powieści Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem".
W legendzie opowiedzianej przez Anzelma, dowiadujemy się o losach pierwszej rodziny która osiadła na nadniemeńskich ziemiach. Jan i Cecylia opuścili swój kraj prawdopodobnie uciekając przed pościgiem, osiedli w puszczy i własnymi rękami od podstaw zbudowali dom, który w ciągu 80 lat rozrósł się w osadę. Są przykładem małżeństwa które wyszło naprzeciw wszystkim przeciwnością losu i dzięki ciężkiej pracy osiągnęli praktycznie niemożliwe. Za co zostali wynagrodzeni przez króla Zygmunta Augusta. Są wzorem do naśladowania dla przyszłych pokoleń.
Zaścianek przedstawiony jest w "Nad Niemnem" w różowych barwach. Bohatyrowicze, zamieszkiwane są przez drobną, mniej lub bardziej schłopiałą, szlachtę. Tutaj mieszka ukochany Justyny, Janek Bohatyrowicz, wraz ze swoim stryjem Anzelmem. Zaściankowa szlachta poświęca swój czas głównie wspólnej pracy na roli. Dla mieszkańców Bohatyrowiczów żywe pozostają tradycyjne wartości, takie jak praca, rodzina, dobra pamięć o przodkach i szacunek dla osób starszych. Wszyscy uważają się za jedną, wielką rodzinę, ponieważ swoje wspólne korzenie odnajdują w legendzie o Janie i Cecylii, pionierach przybyłych nad Niemen w zamierzchłych czasach. Mieszkańcy zaścianka żywią do siebie wzajemną sympatię.
Witold syn Bedenykta Korczyńskiego oraz Justyna, stają się łącznikami pomiędzy zamożniejszą szlachtą, a uboższym zaściankiem.
Orzeszkowa prezentuje w "Nad Niemnem" różne modele domu i rodziny. Jako najszczęśliwsze rozwiązanie podsuwa czytelnikowi związek Janka i Justyny, oparty na partnerstwie, czułości i tradycji. O tym, jak bardzo ważne jest, aby członkowie rodziny umieli się porozumieć, przekonuje zakończenie powieści. Przywrócenie harmonii w rodzinie prowadzi do porozumienia między wywodzącymi się z różnych warstw społecznych Benedyktem a Anzelmem. Stąd płynie wniosek, że szczęście rodzinne może stanowić podstawę dla szczęścia całego społeczeństwa.
Podsumowując uważam, że bardzo istotną sprawą w życiu człowieka jest posiadanie szczęśliwej i kochającej rodziny. Powinna ona tworzyć nasz, światopogląd oraz stosunek do ludzi i otaczającego nas świata. Zagłębiając się w ich literackie portrety wiemy, że nie zawsze tak było. Wiadomo, jednak że rodzin przedstawionych przez twórców literatury nie możemy traktować dosłownie lecz uczyć się na błędach i powielać ich sukcesy. Bo rodzina jaka by nie była zawsze będzie częścią naszego życia.
PLAN RAMOWY
Ramowy plan wypowiedzi:
I. Określenie roli rodziny
1. Definicja rodziny wg Jurczaka
2. Określenie różnorodnych modeli rodziny w utworach literackich
II. Rodziny negatywne
3. Rodzina na skraju upadku (Świętoszek)
4. Rodzina z problemami Korczyńscy
5. Rodzina w której kobieta staje się głową rodziny Kirłowie
6. Rodzina jako odzwierciedlenie społeczeństwa (Tango)
III. Rodzina pozytywna
7. Rodzina – wzór (Powrót Posła)
8. Rodzina Jana i Cecylii (Nad Niemnem)
9. Rodzina przywiązana do tradycji Bohatyrowicze (Nad Niemnem)
IV. Wnioski
1. Podkreślenie roli rodziny w życiu każdego człowieka
