Prawa człowieka

Prawem nazywamy uporządkowany zbiór norm postępowania ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo. Pojęcie godności człowieka znane było już w starożytności . Własność i jej ochronę gwarantowały przepisy prawa rzymskiego. Rozwój chrześcijaństwa sprawił, że życie ludzkie nabrało wartości chronionej prawem boskim, na którym zaczęto opierać przepisy prawa stanowionego oraz przyczyniło się do stopniowego zniesienia niewolnictwa. Początki wewnątrzpaństwowej ochrony praw jednostki upatrywane są w angielskiej Wielkiej karcie swobód z 1215 roku ,gdzie władca gwarantował każdemu , że tylko wyrokiem sądu lub na mocy prawa krajowego może nastąpić czyjeś uwięzienie, pozbawienie mienia i skazanie na wygnanie. Pierwsze systemy ochrony praw człowieka związane są z wiekiem oświecenia i pierwszymi konstytucjami pisanymi, gdzie hasła, iż własność prywatna jest przyrodzonym prawem człowieka, warunkiem wolności politycznej jest trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą oraz, że wolność jest z człowiekiem nierozerwalnie związana stały się podstawą deklaracji politycznych rewolucji amerykańskiej i francuskiej. Amerykańska Karta praw Wirginii , uchwalona w 1776 roku stanowiła wzór dla innych deklaracji kolonii, a później stanów amerykańskich. Dokumenty te weszły potem w skład konstytucji stanowych oraz Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych z 4 lipca 1776 roku. Podobne treści zawierała francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku.
Polska Konstytucja 3 maja z 1791 roku wprowadziła swobody wyznaniowe dla obywateli oraz nietykalność osobistą mieszczan, a w Konstytucji Księstwa Warszawskiego w 1807 roku zrównano wszystkich wobec prawa.

Za narodziny współczesnego systemu ochrony praw człowieka przyjmuje się datę podpisania 26 czerwca 1945 roku Karty Narodów Zjednoczonych, która mówi, że przestrzeganie praw człowieka, tak jak praw narodów jest podstawą pokoju, stabilizacji i dobrobytu.

Prawa człowieka to prawa należne każdemu człowiekowi bez względu na rasę, narodowość, pochodzenie, płeć, wiek czy zawód. Wynikają one z samego faktu bycia człowiekiem i są to prawa:
-przyrodzone: człowiek nabywa je przez urodzenie się , a niektóre ma nawet przed urodzeniem.
-powszechne: przysługują bez wyjątku każdej osobie,
-niezbywalne: nie można się ich zrzec,
-nienaruszalne: nie można człowieka pozbawić tych praw.

Pierwsza generacja praw człowieka to trzy najważniejsze prawa- do życia, wolności i własności. Są to prawa podstawowe, wynikające z natury ludzkiej, przyrodzone jego godności, niezależne od tego jaki stan prawny obowiązuje w danym państwie.

Prawa drugiej generacji to prawa zabezpieczające fizyczny i duchowy rozwój jednostki, prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne oraz zapewniające byt materialny, np.: prawo do nauki, prawo do pracy i wynagrodzenia, do opieki nad rodziną, do ubezpieczenia społecznego itp.

Prawa trzeciej generacji to prawa przysługujące zbiorowością społecznym i narodom ,np. prawo do pokoju, do rozwoju, do demokracji, do czystego środowiska itp.
Dnia 10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Powszechną deklarację praw człowieka oraz stworzyło pierwszy katalog praw podstawowych, do którego należą prawa obywatelskie i polityczne oraz prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne.

Prawa obywatelskie i polityczne:
Prawo do życia- przysługuje każdej jednostce i zakazuje umyślnego pozbawiania życia, z wyjątkiem kary śmierci. W wielu krajach karę tę zniesiono i obowiązuje zakaz wykonywania tej kary. Prawo to nie obejmuje obrony koniecznej a brak jasno określonego pojęcia początku i końca życia jest powodem dyskusji dotyczących aborcji i eutanazji.

Wolność od tortur-obowiązuje również w prawie wojennym a stosowanie tortur traktowane jest jako zbrodnia wojenna. Prawo to obejmuje również zakaz eksperymentów naukowych na ludziach bez ich zgody.

Wolność od niewoli, poddaństwa oraz pracy przymusowej lub obowiązkowej- w zakresie zakazu niewolnictwa jest to prawo nie podlegające zawieszeniu a międzynarodowe dokumenty nie uznają za pracę przymusową pracy wykonywanej przez osoby pozbawione wolności i żołnierzy odbywających służbę wojskową.
Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego- obejmuje zakaz arbitralnego pozbawienia wolności oraz określa normy traktowania więźniów.
Prawo do sprawiedliwego procesu-obejmuje między innymi: prawo do słusznego i publicznego procesu, do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, do niezawisłego i bezstronnego sądu. Regulacje dotyczące tego prawa są zawarte w Europejskiej konwencji praw człowieka i są najczęściej rozpatrywane przez Trybunał Praw Człowieka w Sztrasburgu.

Prawo do prywatności-dotyczy poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji. Może zostać zawieszone w przypadku wojny lub stanu wojennego.

Wolność myśli, sumienia, religii i przekonań-prawo to jest jedną z podstawowych gwarancji funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Związane jest z tolerancją oraz zakazem dyskryminacji w dziedzinie religii i przekonań. Władze mogą ingerować w korzystanie z tego prawa w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa lub porządku publicznego, zdrowia lub moralności albo praw i wolności innych osób.

Prawo do własności- najważniejsze prawo gwarantujące funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Podlega zabezpieczeniom, np. przy postępowaniu sądowym.

Prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne:
Prawo do pracy- obejmuje uprawnienia do bezpiecznych warunków pracy oraz do godziwej płacy, która zapewni pracownikowi i jego rodzinie odpowiedni poziom życia.

Prawa rodziny- obejmują prawo rodziny do ochrony i pomocy, prawo matki do szczególnej ochrony przed urodzeniem dziecka i po urodzeniu oraz prawa dzieci i młodzieży.

Prawo do godnego poziomu życia- obejmuje prawo do wyżywienia, ubrania i mieszkania oraz prawo do stałego polepszania warunków bytowych.

Prawo do zdrowia-prawo do korzystania z możliwie najlepszego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, ale również nakłada obowiązek dbałości o zdrowie.

Prawo do nauki- ma sprzyjać pełnemu rozwojowi osobowości człowieka i nakłada obowiązek kształcenia na poziomie podstawowym.

Prawa kulturalne-prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego i prawo do wolności prowadzenia badań naukowych oraz prawo ochrony intelektualnej i dóbr kultury.

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka składa się z systemu międzyrządowego oraz organizacji pozarządowych.

System międzyrządowy, to:
-Organizacja Narodów Zjednoczonych, która bada przestrzeganie zasad deklaracji praw człowieka, analizuje sprawozdania państw oraz przyjmuje skargi do rozpatrzenia przez Komisję Praw Człowieka
-Komitet Praw Człowieka, który pośredniczy w polubownym załatwianiu sporów
-ECOSOC- komitet kontrolujący przestrzeganie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych
-Europejska Komisja Praw Człowieka oraz Trybunał, który umożliwia składanie skarg do Trybunału w Sztrasburgu osobom fizycznym i organizacją pozarządowym.
System pozarządowy to organizacje , które wspierają i uzupełniają działalności organizacji międzypaństwowych przy ochronie praw człowieka.
Do organizacji tych należą;
-Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, który w czasie pokoju niesie pomoc humanitarną ofiarą klęsk żywiołowych i katastrof, a w czasie konfliktów zbrojnych udziela pomocy rannym, jeńcom oraz ludności cywilnej, wizytuje obozy dla internowanych i uchodźców
-Amnesty International- występuje w obronie więźniów politycznych, przeciwko karze śmierci i torturom
-Międzynarodowa Komisja Prawników-walczy o niezawisłość sądów i zawodów prawniczych
-Grupa na rzecz Praw Mniejszości, która staje w obronie mniejszości narodowych i etnicznych, oraz wiele innych organizacji.

W Polsce gwarancję ochrony praw i wolności człowieka zapewniają powołane w tym celu instytucje państwowe oraz organizacje pozarządowe.
Instytucje państwowe:
Sądy powszechne- rozpatrują sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, gospodarczego oraz prawa pracy. Każdy obywatel ma prawo wnieść wniosek o wszczęcie postępowania sądowego w razie naruszenia jego praw.
Naczelny Sąd Administracyjny- rozpatruje skargi na decyzje administracyjne. Jest jedną z najważniejszych instytucji gwarantujących przestrzeganie praw człowieka i zapewnia obywatela przed samowolą urzędów państwowych.

Trybunał Konstytucyjny- jego zadaniem jest sprawdzanie zgodności ustaw z konstytucją i umów międzynarodowych oraz przepisów prawa wydawanych przez organy państwowe.

Rzecznik Praw Obywatelskich- bada działalność organów administracji państwowej i samorządowej oraz różnych instytucji i organizacji pod kątem zgodności z prawami i wolnościami obywatelskimi.
Organizacje pozarządowe:

Komitet Helsiński- zajmuje się sporządzaniem raportów o prawach człowieka w Polsce, prawie pracy i sądownictwie.
Polska Liga Praw Człowieka-obrona poszczególnych osób i grup
Polski Czerwony Krzyż-udzielanie pomocy potrzebującym i ofiarom klęsk żywiołowych, poszukiwanie ofiar wojen, szerzenie oświaty zdrowotnej.

Do przestrzegania praw obywatelskich niezbędne są gwarancje materialne i formalne. Gwarancje materialną zapewniają instytucje odpowiedzialne za przestrzeganie praw i egzekwowanie kar. Gwarancje formalne to procedury i środki umożliwiające jednostce postępowanie w dochodzeniu swych praw.

Bibliografia:
„Wiedza o społeczeństwie „ podręcznik wyd.Operon