Polska Jagiellonów – czasy świetności czy początek upadku?

Gdy w 1384 roku Jadwiga Andegaweńska została koronowana na króla Polski, miała jedynie dziesięć lat i nie miała męża, co było na ówczesne warunki niedopuszczalne. Możni z Małopolski nie wyrażali zgody na przejęcie tronu przez zaręczonego jej Wilhelma Habsburga, dlatego podjęto rozmowy z Litwą, które doprowadziły do podpisania 14 sierpnia 1385 roku unii w Krewie. Układ ten zobowiązywał Wielkiego Księcia Litewskiego, Jagiełłę, do przyjęcia chrztu wraz z książętami i ludem Litwy, odzyskania ziem utraconych przez Polskę, a także zwolnienia polskich jeńców na Litwie, w zamian za rękę Jadwigi i koronę Polski. Na początku następnego roku, po zawarciu umowy na zamku w Wołkowysku i zobowiązaniu się strony litewskiej do wypłacenia 200 tysięcy florenów odszkodowania Habsburgom za zerwanie umowy o małżeństwie Jadwigi z Wilhelmem, Jagiełło na chrzcie przyjął imię Władysław, poślubił Jadwigę, a następnie został koronowany na króla Polski, zacieśniając stosunki polsko-litewskie. Tak narodziła się w Polsce dynastia Jagiellonów.

Już na początku swojego panowania Władysław Jagiełło udowodnił, że potrafi dobrze rządzić. W 1387 roku wydał przywilej stanowy dla bojarów litewskich zwalniający ich od danin i posług na rzecz wielkiego księcia - chciał dzięki temu pozyskać ich przychylność dla unii z Polską i nowej wiary katolickiej. Jagiełło w przeciwieństwie do Jadwigi nie szukał pokojowego rozwiązania sporu polsko-krzyżackiego. Po wybuchu w 1409 roku antykrzyżackiego powstania na Żmudzi, wspieranego przez Litwę, natychmiast zaoferował Witoldowi pomoc w wypadku krzyżackiego ataku. Zwycięstwo odniesione przez Jagiełłę w 1410 r. pod Grunwaldem i pokój toruński zawarty rok później, mimo braku doraźnych korzyści, doprowadziły do wzrostu znaczenia Polski i jej monarchy na arenie międzynarodowej. Związek z Litwą został dalej zacieśniony w 1413 r. unią horodelską, a jej długofalowym następstwem stało się upodobnienie litewskiej struktury administracyjnej do schematów polskich. W dodatku bojarzy litewscy uzyskali podobne prawa co szlachta polska, a w 1426 r. Jagiełło wzmocnił zależność Mazowsza od Polski.

Jedynym mankamentem panowania Władysława na tronie polskim było umocnienie pozycji magnaterii za sprawą wydania trzech przywilejów, wśród nich przywileju jedleńsko-krakowskiego z 1430 r., który to kodyfikował i rozszerzał wszystkie dotychczasowe przywileje szlacheckie, a na dodatek gwarantował nietykalność osobistą szlachcie (Neminem Captivabimus).W zamian Jagiełło uzyskał zgodę na następstwo tronu dla jednego ze swoich synów.

Po śmierci Jagiełły, na tronie zasiadł jego syn, Władysław Warneńczyk. Koronowany na króla Polski jako dziesięcioletni chłopiec już w 1434 r., jako małoletni pozostawał pod opieką rady królewskiej. W 1440 r., po śmierci Albrechta II Habsburga otrzymał koronę węgierską i wyruszył na Węgry. Uwikłał się tam w nierozstrzygniętą wojnę ze stronnikami wdowy po Albrechcie, Elżbiety, i jej syna Władysława Pogrobowca, koronowanego także na króla Węgier. We wrześniu 1443 r. wyruszył na czele ok. 25-tysięcznej armii przeciw Turkom. W wyniku tej wyprawy zawarto 10-letni rozejm z Turkami, niezwykle korzystny dla Węgier. Jednak pod naciskiem legata papieskiego, Władysław Warneńczyk po roku zerwał rozejm i rozpoczął wojnę z sułtanem Muradem II. 10 XI 1444 r. poniósł dotkliwą klęską i zginął pod Warną (Bułgaria).

Następcą Władysława Warneńczyka został jego młodszy brat, Kazimierz, koronowany w 1447 roku. Przed koronacją wystawił przywilej dla Litwy, w którym rozszerzył swobody osobiste i prawa majątkowe bojarów oraz zagwarantował niepodzielność terytorium Litwy. W Koronie opierał się na rycerstwie wielkopolskim, prowadząc politykę rewindykacyjną w stosunku do Pomorza Gdańskiego. W odpowiedzi na wybuch wznieconego przez Związek Pruski powstania w państwie krzyżackim w 1454 r. wydał akt inkorporacyjny Prus do Polski i wypowiedział wojnę Zakonowi. Pragnąc zjednać szlachtę wielkopolską dla pospolitego ruszenia, wydał w 1454 r. przywilej cerekwicki, rozszerzony później w Nieszawie na inne dzielnice. Przywilej ten zmuszał króla do zwoływania wypraw wojennych tylko za porozumieniem z sejmikami ziemskimi. Wojna 13-letnia (1454-1466) z Krzyżakami zakończyła się za sprawą mediacji papieża pokojem w Toruniu, na mocy którego włączono do Polski Pomorze Gdańskie i pozostałe części tzw. Prus Królewskich. Sam Zakon pozostał we wschodniej części Prus lennikiem Polski, a kolejni Wielcy Mistrzowie krzyżaccy zmuszeni zostali do składania przysięgi wierności królowi polskiemu. W okresie 1454-1456 włączył do Korony księstwo oświęcimskie, a w 1455 r. lennikiem króla polskiego uznał się książę zatorski. Po śmierci książąt mazowieckich Kazimierz wcielił w 1463 r. do Polski ziemię gostyńską i rawską, a w 1476 r. - ziemię sochaczewską. Na arenie międzynarodowej prowadził aktywną politykę dynastyczną na terenie Czech i Węgier.

Kolejnym Jagiellonem na tronie polskim po Kazimierzu Jagiellończyku był Jan Olbracht, który rządził od 1492 r. Władca ten, pragnąc zdobyć przychylność szlachty dla swoich planów wojennych przeciwko Turcji, wydał w 1496 roku tzw. przywilej piotrkowski. Skutkiem tego przywileju było znaczące osłabienie miast, gdyż od tamtej pory tylko szlachta mogła nabywać ziemie, a chłopom zabroniono opuszczać wsi, w której żyli (glabae adscriptus). Następnego roku Jan Olbracht wkroczył do Mołdawii, jednak tamtejszy hospodar Stefan przeszedł na stronę turecką i zażądał opuszczenia kraju przez oddziały polskie. Oblężenie stolicy Mołdawii, Suczawy, nie przyniosło skutku, a podczas odwrotu strona polska poniosła znaczne straty. Na domiar złego a w 1498 r. Turcy najechali Podole i Ruś Czerwoną. W 1494 r. Jan Olbracht wykupił od księcia zatorskiego, Janusza IV, jego księstwo i przyłączył je do Polski, a po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Janusza II w 1495 r. włączył księstwo płockie do Korony. Po klęsce mołdawskiej, ulegając naciskom węgierskim, musiał zrzec się Głogowa na rzecz swego brata Zygmunta. Na mocy zawartej 24 VII 1499 r. unii wileńskiej Polska i Wielkie Księstwo Litewskie pozostały niezależnymi państwami z osobnymi władcami, zobowiązanymi jedynie do udzielania sobie wzajemnie pomocy w przypadku wojny z wrogiem zewnętrznym. Jan Olbracht zmarł w trakcie przygotowań do wojny z Krzyżakami, podjętej z powodu odmowy złożenia hołdu Polsce przez mistrza Zakonu Fryderyka Saskiego.

Próbę poprawy sytuacji po rządach Jana Olbrachta podjął jego brat, Aleksander. Zabiegając o tron polski po śmierci brata, Aleksander poczynił szereg ustępstw. W ramach aktu nowej unii w Mielniku uznano zasadę jednego, wspólnie obieranego władcy dla Litwy i Polski. Na mocy osobnego aktu mielnickiego przyznano szerokie uprawnienia polskim możnowładcom, oddając sprawy państwa w ręce senatu. Wywołało to ostry sprzeciw szlachty, podobnie jak i lekkomyślna polityka finansowa króla. Uginając się przed żądaniami opozycji szlacheckiej z Janem Łaskim na czele, Aleksander zatwierdził na sejmie piotrkowskim w 1504 r. ustawy skierowane przeciw możnowładcom, zwłaszcza zakaz łączenia wysokich godności w jednym ręku (incompatibilas) i ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych. Na sejmie radomskim w 1505 r. uchwalono konstytucję Nihil novi, która obalała postanowienia aktu mielnickiego i dawała przewagę szlacheckiej izbie poselskiej nad senatem. W następnym roku opublikowano głośny Statut Łaskiego, stanowiący kodyfikację prawa. Aleksander nie zdołał doprowadzić do połączenia lenna mazowieckiego z Polską ani wyegzekwować od zakonu krzyżackiego należnego Polsce hołdu. Przy pomocy swego brata, Władysława Węgierskiego, odzyskał od Mołdawii Pokucie, a wojska litewskie rozbiły w 1506 r. pod Kleckiem Tatarów krymskich.

W tym samym roku Aleksander Jagiellończyk zmarł, a jego następcą został Zygmunt Stary. Zmuszony do prowadzenia wojen obronnych z Moskwą, starał się przeciwdziałać groźnemu dla Polski sojuszowi moskiewsko-habsburskiemu idąc na ustępstwa wobec Habsburgów. Efektem tego było w 1515 r. zawarcie z nimi układu podczas zjazdu wiedeńskiego, otwierającego im drogę na sukcesje tronu czeskiego i węgierskiego poprzez małżeństwa dynastyczne, a tym samym koniec polityki dynastycznej. Wobec odmowy złożenia hołdu przez Wielkiego Mistrza Zakonu, Albrechta Hohenzollerna, Zygmunt podjął działania wojenne, zakończone zawarciem w 1521 r. czteroletniego rozejmu. W 1525 r. Albrecht Hohenzollern, już jako dziedziczny książę świeckiego państwa pruskiego, złożył w Krakowie hołd lenny. Rok później Zygmunt wcielił do Polski Mazowsze, wykorzystując śmierć dwóch ostatnich Piastów mazowieckich - Stanisława i Janusza III. Był on wrogo nastawiony do Reformacji, popierał natomiast rozwój sztuki renesansowej w Polsce. To z jego inicjatywy przebudowano zamek na Wawelu i wzniesiono Kaplicę Zygmuntowską. Wzrastająca rola średniej szlachty podczas panowania tego monarchy znalazła wyraz w rokoszu pospolitego ruszenia pod Lwowem (1537 r. - tzw. wojna kokosza), w wyniku którego musiał on wraz z senatem ustąpić przed żądaniami zbuntowanych.

Ostatnim Jagiellonem na tronie polskim był syn Zygmunta Starego i włoskiej księżniczki Bony Sforzy, Zygmunt August, który objął rządy w 1548 r. Początek jego rządów był wypełniony walką o uznanie związku z Barbarą Radziwiłłówną, któremu sprzeciwiała się jego matka Bona, a wraz z nią szlachta i magnateria koronna. Pod wpływem Radziwiłłów król zawarł w 1549 r. przymierze z Habsburgami, które przewidywało udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie buntu poddanych. Oparcie dla jego rządów stanowiła w pierwszych latach grupa magnatów z hetmanem Janem Tarnowskim i kanclerzem Samuelem Maciejowskim na czele. Pragnąc uniknąć starcia z opozycją szlachecką, Zygmunt August nie zwoływał przez cztery lata sejmu w okresie 1559-1562. Zabiegi dyplomacji polskiej doprowadziły w 1561 r. do poddania Inflant Polsce i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu, co spowodowało wybuch wojny z Moskwą. W tej sytuacji król przeszedł na sejmie piotrkowskim w 1562/63 r. na stronę szlachty opowiadającej się za reformami (m.in. egzekucją dóbr królewskich). W 1569 r. uchwalono unię lubelską, dającą początek Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wojna o Inflanty zakończyła się zaś w 1570 r. trzyletnim zawieszeniem broni. Zygmunt August, sam starannie wykształcony, przejawiał zainteresowanie literaturą, sztuką i nauką i zapraszał na swój dwór wybitnych twórców (np. Jana Kochanowskiego czy Łukasza Górnickiego). Zainicjował prace przy przebudowie zamku dolnego i katedry w Wilnie, a także Zamku Królewskiego w Warszawie. Był miłośnikiem tkactwa artystycznego (arrasy wawelskie), złotnictwa i haftów.

Panowanie Zygmunta Augusta cechowały bardzo dobre stosunki z Turcją. Nie dał się on wciągnąć do koalicji antytureckiej formowanej przez papieża. Zawierał nawet liczne sojusze z Tatarami. Niewątpliwie największym sukcesem Zygmunta była całkowita integracja Litwy z Polską. Decydującym do niej krokiem było przelanie praw dziedzicznych na Koronę. Najważniejsze ustalenia zapadły jednak podczas sejmu lubelskiego w 1569r. Delegacja litewska złożona głównie z możnowładców, obawiających się utraty dotychczasowej pozycji, nie przyjęła przedstawionego projektu unii i opuściła Lublin. W odpowiedzi Zygmunt August ogłosił wcielenie do Polski Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny. Nowa delegacja litewska złożona głównie ze średniej szlachty zaprzysięgła akt unii 01.07.1569r. Polska i Litwa posiadały odtąd wspólnego monarchę, sejm i senat oraz monetę (wybijaną w oddzielnych mennicach). Odrębne były wszystkie urzędy, wojsko, skarb i sądownictwo. Oba państwa miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną. Szlachta litewska otrzymała te same prawa, co polska. Nową stolicą została Warszawa, chociaż Kraków i Wilno zachowały dawne przywileje. Powstałe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Zygmunt August zmarł 07.07.1572r., pozostawiając po sobie silne i zjednoczone państwo polsko–litewskie. Jego śmierć położyła kres dwuwiekowemu panowaniu Jagiellonów.

Polityka Jagiellonów uczyniła Polskę mocarstwem na skalę europejską. Niestety unia z Litwą nie przyniosła Polsce samych korzyści. Władcy jagiellońscy koncentrowali się głównie na sprawach wschodnich. Wmieszali Polskę w wojny z Rosją, która zdobywając stopniowo przewagę doprowadziła do upadku Rzeczpospolitej w XVIII w. Jagiellonowie przywiązywali zbyt mało uwagi do zachodnich obszarów, będących niegdyś własnością Piastów. Nie zdołali odzyskać Śląska i zerwali wszelkie kontakty z Pomorzem Zachodnim. Nie udało im się utrzymać na tronie czeskim i węgierskim. Pozwolili na objęcie tych ziem we władanie Habsburgów. Mieszanie się w sprawy Mołdawii i Europy południowej uwikłało Polskę w liczne konflikty z Turcją. Błędem w polityce dwóch ostatnich Jagiellonów było zbyt łagodne traktowanie lenna pruskiego. Umożliwiło to powstanie w przyszłości silnego państwa, stanowiącego zagrożenie dla Polski.
Należy pamiętać jednak, że czasy świetności same w sobie są zawsze początkiem upadku, gdyż po osiągnięciu szczytów można już tylko zejść niżej. Dlatego mimo wszystko był to okres wyjątkowego rozkwitu Polski. Następnym wiekom przekazano uformowaną świadomość narodową elit politycznych, pojmowaną jako wspólnota pochodzenia, języka i organizacji, poczucie związku z państwem obejmujące różne grupy etniczne, zasadę tolerancji wewnętrznej i praworządności, zapewnienie udziału w sprawowaniu władzy dużej części społeczeństwa. Okres Jagiellonów to również czasy rozkwitu kulturalnego Polski, stanowiącej jedno z centrów europejskiego renesansu. Szczególne zasługi dla rozwoju kultury i nauki polskiej położyli królowie Kazimierz Jagiellończyk i Zygmunt I Stary. Z tych czasów pochodzą "Kroniki" Jana Długosza, dzieła rzeźbiarza Wita Stwosza, historyka Kallimacha, czy wreszcie najwybitniejsze utwory literackie autorstwa Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza-Modrzewskiego. O poziomie nauki polskiej czasów jagiellońskich świadczyć może choćby "O obrotach sfer niebieskich" - rewolucyjne dla ówczesnej nauki dzieło Mikołaja Kopernika. Dzięki nim przez kilka pokoleń język polski był językiem ludzi oświeconych w tej części Europy.

Polska piętnasto- i szesnastowieczna była również państwem otwartym dla nowych prądów religijnych. „Kraj bez stosów” był otwarty dla innowierców, którzy bez przeszkód mogli żyć w naszym kraju. Owocowało to wzbogaceniem życia kulturalnego i naukowego nowymi ideami, dziełami literackimi i tworzyło opinię Polski jako kraju tolerancji. Szczególnym wyrazem takiej atmosfery było podpisanie w 1573 roku tzw. konfederacji warszawskiej, przyznającej protestantom równe prawa z katolikami. Ostatni król z dynastii Jagiellonów, Zygmunt August złożył w Sejmie słynną deklarację: "Nie jestem królem waszych sumień". Współcześni (ale także potomni) nie bez powodu nazwali epokę jagiellońską, zwłaszcza wiek XVI - "złotym wiekiem".

Uważam, że Polska Jagiellonów to czasy największej świetności Rzeczpospolitej. Za czasów Jagiellonów nie prowadziliśmy żadnych długofalowych, wyniszczających wojen, jak to miało miejsce w późniejszych wiekach. Także nie dotyczyły nas żadne poważniejsze powstania antypolskie czy powstania kozackie na Ukrainie – pierwsze wybuchło dopiero w 1591 roku. Dobitnie świadczy to o spójności naszego kraju w tamtych czasach i rozległości potęgi państwa polskiego. Jagiellonowie w drugiej połowie XV i XVI wieku tworzyli jedną z najpotężniejszych dynastii w Europie, skutecznie prowadząc walkę z Habsburgami o hegemonię w środkowej Europie. Zbliżyli ze sobą Polskę i Litwę, które przez ponad 200 lat tworzyły jedno państwo. Skoligacenie z wieloma rodzinami monarszymi i bliski kontakt z państwami zachodniej Europy przyczynił się do rozkwitu nauki, kultury i sztuki renesansowej w państwach jagiellońskich. Dwory tej dynastii stały się ośrodkami mecenatu kulturalnego.