KRÓLESTWO: Prokaryota – bezjądrowe
PODKRÓLESTWO: Eubacteria – eubakterie
GROMADA: Cyanobacteria – sinice
GROMADA: Prochlorophyta – prochlorofity
GROMADA: Bacteria – bakterie
- KLASA: Mycoplasmae – mikoplazmy
- KLASA: Bacteriae – bakterie właściwe
- KLASA: Myxobacteriae – bakterie śluzowe (miksobakterie)
- KLASA: Chlamydobacteriae – bakterie nitkowate (chlamydie)
- KLASA: Microtatobiotae – riketsje
- KLASA: Spirochaetae – krętki
PODKRÓLESTWO: Archaebacteria – archebakterie (protobakterie)
PODKRÓLESTWO: EUBACTERIA (EUBAKTERIE)
1. Wszyscy przedstawiciele posiadają prokariotyczną budowę komórki (cecha charakterystyczna dla królestwa).
2. Cechy charakterystyczne przedstawicieli podkrólestwa:
- obecność w błonach komórkowych lipidów o prostych łańcuchach połączonych z cząsteczką glicerolu wiązaniem estrowym,
- obecność peptydoglikanów (mureiny) w ścianie komórkowej,
- zupełny brak intronów – geny ich nie wykazują struktury mozaikowej.
GROMADA: CYANOBACTERIA (SINICE)
1. Sinice są organizmami wodnymi o bardzo prostej budowie komórek.
2. Aparat fotosyntetyczny sinic stanowi system tylakoidów, pęcherzyków utworzonych przez błony białkowo-lipidowe, w których znajdują się barwniki.
3. Podstawowym barwnikiem fotosyntezującym jest chlorofil a; pomocnicze funkcje w pochłanianiu światła pełnią też ksantofile (m.in. echinenon, nie spotykany u eukariontów) i barwniki fikobilinowe (fikocyjanina, allofikocyjanina, fikoerytryna), skupione w struktury zwane fikobilisomami.
4. Charakterystycznymi organellami sinic (rzadko spotykanymi u bakterii) są wakuole gazowe, wypełnione O2, N2, CO2 , związane z flotacją, tj. unoszeniem się komórek w wodzie.
5. W cytoplazmie występują różnego rodzaju inkluzje:
- ciałka wielokątne (poliedralne) – zawierają najważniejszy enzym fazy ciemnej fotosyntezy, odpowiedzialny za wiązanie CO2 – karboksylazę,
- ziarna poliglukanu (skrobi sinicowej), zbliżonego do zwierzęcego glikogenu, pełnią funkcję zapasową,
- ciała polifosforanowe – zawierają wolutynę, funkcja zapasowa,
- ziarna cyjanoficyny – zbudowane z białka złożonego z dwóch rodzajów aminokwasów – argininy i kwasu asparaginowego, funkcja zapasowa.
6. Ściana komórkowa zbudowana jest głownie z: mureiny, kwasu pimelinowego.
7. Na zewnątrz ściany znajduje się tzw. błona zewnętrzna, dookoła której wytwarzane są bardzo grube pochwy śluzowe.
8. Sinice mają zdolność do wiązania azotu atmosferycznego:
- wiele sinic posiada wyspecjalizowane do tego procesu komórki, tzw. heterocysty,
- nitrogenaza, enzym odgrywający kluczową rolę w asymilacji azotu, może pełnić swoje funkcje jedynie w środowisku beztlenowym, toteż dzięki uwstecznieniu aparatu fotosyntezującego, wnętrze heterocyst nie zawiera tlenu.
9. Sinice wielokomórkowe występują prawie wyłącznie w postaci form nitkowatych.
10. Nić zbudowana jest z szeregu komórek tkwiących we wspólnej ścianie (tzw. trychom) oraz z pochwy śluzowej w której znajduje się trychom.
11. Sinice rozmnażają się wyłącznie wegetatywnie, poprzez podział komórki lub rozerwanie wielokomórkowej nici.
12. Wiele sinic wytwarza ponadto specjalne twory , służące do rozmnażania wegetatywnego:
- akinety – powstają przez otoczenie komórki mocną, grubą ścianą; w komórce zanikają barwniki asymilacyjne, a pojawiają się w dużej ilości substancje zapasowe; akinety mają -charakter zarodników przetrwalnikowych, występują jedynie u form nitkowatych,
- endospory – powstają przez podział zawartości komórki macierzystej i uwalniają się poprzez rozpad jej ściany; nie mają charakteru przetrwalnikowego; występują przede wszystkim u form jednokomórkowych,
- egzospory – powstają w ten sposób, że ściana komórki macierzystej pęka lub śluzowacieje na szczycie, a wnętrze komórki odcina jednokomórkowe egzospory,
- hormogonia (ruchliwki) – mają wielokomórkowe, w odróżnieniu od poprzednich (jednokomórkowych), fragmenty trychomów, które wypełzają z pochew i dają początek nowym -osobnikom; otoczone grubą ścianą i pozbawione ruchu nabierają charakteru przetrwalnikowego i noszą wówczas nazwę hormocyst; jednokomórkowe fragmenty trychomów, -analogiczne do hormogonii, nazywamy planokokami.
13. Przedstawiciele gromady:
- Oscillatoria (drgalnica),
- Nostoc (trzęsidło) – dwa gatunki tego rodzaju są spożywane przez ludzi: N. commune i N. flagelliforme,
- Paulinella chromatophora – żyje w symbiozie z jednokomórkowymi korzenionóżkami; jest to szczególny przypadek symbiozy, gdyż polega on na tworzeniu tzw. cyjanelli, tj. wnikaniu sinic do komórek
GROMADA: PROCHLOROPHYTA (PROCHLOROFITY)
1. Prochlorofity mają komórkę podobną do komórki sinicy, z jedną, ale istotną, różnicą: w tylakoidach obecne są dwa chlorofile a i b, brak natomiast barwników fikobilinowych.
2. Znane są tylko dwa gatunki, z których najlepiej poznanym jest Prochloron didemnii: są to pojedyncze kulistawe komórki żyjące w ścisłej symbiozie z osłonicami.
GROMADA: BACTERIA (BAKTERIE)
1. Budowa:
- bakterie to organizmy o budowie komórkowej, przy czym ich komórki mają budowę prokariotyczną, czyli DNA nie jest oddzielony od cytoplazmy żadną błoną, tworząc tzw. nukleoid,
- protoplast otoczony plazmalemmą do której przylega ściana komórkowa zbudowana głównie z kompleksu mukopeptydowego, kwasu pimelinowego i in.,
- różnice w budowie ścian różnych gatunków bakterii są wykorzystywane do podziału bakterii wg metody Grama; rozróżnia się bowiem bakterie:
gram(-), nie barwiące się trwale fioletem goryczkowym – mają stosunkowo cienką ścianę komórkową, w której występuje kompleks białkowo-lipopolisacharydowy,
gram(+), barwiące się trwale fioletem goryczkowym – mają ścianę komórkową grubą, złożoną z wielu warstw mukopeptydu i pozbawioną białkowo-polisacharydowego kompleksu,
- dookoła ściany komórkowej wykształca się tzw. otoczka , zbudowana z substancji śluzowych,
- błona cytoplazmatyczna tworzy często wpuklenia do wnętrza komórki, z których powstają wewnętrzne struktury takie jak:
mezosomy - występują głównie u bakterii gram(+); są to błoniaste woreczki zawierające koncentrycznie ułożone błony wewnętrzne; mezosomy są organellami związanymi prawdopodobnie z procesami oddechowymi , w szczególności z transportem elektronów w łańcuchu oddechowym i produkcją ATP , byłyby więc analogią do mitochondriów; zawierają cytochromy , ATPazę i inne enzymy łańcucha oddechowego,
ciałka chromatoforowe – błoniaste pęcherzyki lub rurki, często zawierają warstwowo ułożony system błon wewnętrznych ; występują u bakterii fotosyntezujących; barwnikami fotosyntetycznymi są karotenoidy i chlorofil,
Ciałka chromatoforowe bakterii
- w cytoplazmie komórek bakteryjnych mogą też występować inkluzje substancji zapasowych, a zwłaszcza glikogenu, kwasu polihydroksymasłowego, poza tym spotyka się ziarenka nieorganicznych polifosforanów (wolutyna), kropelki tłuszczów, a nawet siarki (u bakterii siarkowych),
- aktywny ruch bakterii umożliwia urzęsienie, którego wyróżniamy trzy rodzaje:
okołorzęse – perytrichalne,
jednorzęse – monotrichalne,
dwubiegunowe – lofotrichalne,
Budowa komórki
- bakteryjnejczasem komórki bakterii tworzą luźne kolonie złożone z dwóch (dwoinka) lub większej liczby komórek,
- zależnie od kształtu takich kolonii wyróżniamy gronkowce (kolonie nieregularne), paciorkowce (komórki tworzą łańcuchy) i pakietowce (gdy tworzą regularne, sześcienne bryłki).
Rozmnażanie:
- odbywa się najczęściej przez prosty podział komórek (w warunkach optymalnych przeciętnie co pół godziny),
- po zakończeniu replikacji kolistego chromosomu powstaje poprzeczna przegroda w wyniku dośrodkowego wzrostu błony komórkowej i ściany komórkowej,
- dla wielu gatunków charakterystyczne jest tworzenie tzw. endospor, które są przetrwalnikami, w przeciwieństwie do endospor sinic, będących zarodnikami,
- mniej powszechnym sposobem rozmnażania jest wytwarzanie gonidiów i konidiów.
Wymiana materiału genetycznego następuje na drodze trzech procesów:
- transdukcji, omówionej przy wirusach,
- transformacji, która polega na pobraniu przez bakterie fragmentów DNA znajdującego się w podłożu; w naturalnych warunkach pochodzi on z martwych komórek innych bakterii,
- koniugacji, polegającej na przeniesieniu plazmidu (gen występujący poza obszarem jądra komórkowego w cytoplazmie) lub części genoforu z jednej komórki do drugiej, za pomocą -specjalnych wypustek płciowych zwanych fimbriami; komórka wytwarzająca fimbrie (dawca) przed przekazaniem materiału genetycznego drugiej komórce (biorcy) przeprowadza -replikację przekazywanych cząsteczek DNA; wraz z pobranym plazmidem lub fragmentem genoforu komórka – biorca może zyskać nowe geny.
Odżywianie:
- wśród bakterii wyróżnia się zarówno heterotrofy jak i autotrofy,
- bakterie autotroficzne odżywiają się na drodze fotosyntezy (fototrofy) lub chemosyntezy (chemotrofy),
- bakterie heterotroficzne pobierają związki organiczne z martwych szczątków organicznych (saprofity) lub z żywych organizmów (pasożyty i symbionty),
- fotosyntezę przeprowadzają bakterie zielone i purpurowe:
- chemosyntezę (polegającą na redukcji CO2 do cukrów prostych przy użyciu energii chemicznej pochodzącej z utleniania związków mineralnych) przeprowadzają liczne bakterie glebowe i wodne:
- niektóre bakterie (bakterie azotowe), podobnie jak sinice, mają zdolność wiązania azotu cząsteczkowego zawartego w atmosferze, np.: Azotobacter, Clostridium pasteurianum, Rhizobium radicicola,
- odwrotne jest działanie bakterii denitryfikacyjnych, które rozkładają sole azotowe w glebie do wolnego azotu.
Oddychanie:
W zależności od sposobu oddychania wyróżnia się cztery grupy bakterii:
- bezwzględne tlenowce (aeroby obligatoryjne) – oddychają jedynie tlenem: większość chemotrofów i saprofitów (np. Azotobacter),
- względne tlenowce (aeroby fakultatywne) – oddychają przede wszystkim tlenowo, ale w warunkach braku tlenu przechodzą na oddychanie beztlenowe: część bakterii purpurowych oraz liczne heterotrofy (bakterie denitryfikacyjne),
- bezwzględne beztlenowce (anaeroby obligatoryjne) – oddychają jedynie beztlenowo, a tlen jest dla nich zabójczy, gdyż nie potrafią rozkładać powstających pod jego wpływem -nadtlenków takich jak woda utleniona, np.: bakterie zielone i purpurowe, Costridium, większość bakterii chorobotwórczych,
- względne beztlenowce (anaeroby fakultatywne) – oddychają jedynie beztlenowo przy czym tlen znajdujący się w środowisku jest dla nich obojętny: liczne heterotrofy (np. bakterie mlekowe z rodzaju Lactobacterium, oddychające na drodze fermentacji mlekowej).
KLASA: BACTERIAE (BAKTERIE WŁAŚCIWE)
Przedstawiciele klasy:
Bacillus subtilis (laseczka sienna) – żyje w kurzu, na roślinach, w mleku, glebie i wodzie,
Rhizobium radicicola – gatunek ten należy do bakterii brodawkowych (korzeniowych), które żyją w symbiozie z roślinami motylkowatymi, dostarczając im związków azotu w zamian za węglowodany,
Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty) – gram(+) bakteria może powodować czyraki, trądzik itp.; toksyna jest główną przyczyną zatruć pokarmowych,
Lactobacillus acidophilus – powoduje fermentację mleka,
Diplococcus pneumoniae (dwoinka zapalenia płuc) – wywołuje u ludzi zapalenie płatowe i odoskrzelowe płuc, zapalenie ucha środkowego, opłucnej oraz zakażenie ogólne,
Salmonella typhi (pałeczka duru brzusznego) – powoduje u ludzi dur brzuszny,
Ervinia carotovora – patogen ziemniaka i marchwi, powodujący mokrą zgniliznę,
Escherichia coli (pałeczka okrężnicy) – należy do normalnej mikroflory jelita człowieka i zwierząt wyższych; zaliczana do drobnoustrojów oportunistycznych (może wywołać biegunkę, zakażenie dróg moczowych, zapalenie opon mózgowych); w warunkach prawidłowych uznawana za symbionta, gdyż m.in.: ułatwia trawienie białek kolagenowych i wytwarza witaminę K,
Thiobacillus denitrificans – bakteria denitrifikacyjna,
Vibrio cholerae (przecinkowiec cholery) – wywołuje cholerę azjatycką, dostaje się do organizmu żywiciela drogą pokarmową,
Acetobacter aceti – bakteria octowa, której produktem fermentacji jest kwas octowy,
Clostridium botulinum – powoduje zatrucie jadem kiełbasianym,
Clostridium tetani (laseczka tężca) – powoduje tężec; silna toksyna działa na układ nerwowy,
Haemophilus influenzae – powoduje zapalenia górnych dróg oddechowych i ucha; może wywołać zapalenie płuc,
Mycobacterium leprae – powoduje trąd, czyli chorobę Hansena,
Mycobacterium tuberculosis (prątek gruźlicy) – powoduje gruźlicę płuc (tuberkulozę) i innych tkanek,
Neisseria gonorrhoeae (dwoinka rzeżączki) – powoduje rzeżączkę,
Streptococcus pyogenes – powoduje szkarlatynę,
Bordetella pertussis – wywołuje koklusz,
Shigella – rodzaj bakterii wywołujących czerwonkę bakteryjną,
Corynebacterium diphteriae (maczugowiec błonicy) – powoduje błonicę,
Yersinia pestis (pałeczka dżumy) – powoduje dżumę; źródło zakażenia stanowią dzikie gryzonie, głównie szczury; przenosicielem zarazka jest pchła szczurza.
KLASA: BEGGIATOAE (SIARKOBAKTERIE)
Organizmy te obdarzone są zdolnością ruchu ślizgowego, a rozmnażają się przez fragmentację nici.
Bakterie te żyją w wodzie i są chemoautotrofami lub saprofitami.
Przedstawiciele klasy:
- Beggiatoa mirabilis,
- Beggiatoa arachnoidea, oba gatunki utleniają zredukowane związki siarki do siarki czystej, która gromadzi się w komórkach w postaci białawych inkluzji.
KLASA: CHLAMYDOBACTERIAE (BAKTERIE NITKOWATE, CHLAMYDIE)
1. Chlamydie to gram(-) bakterie, rozprzestrzeniane przez stawonogi.
2. Budowa chlamydii przypomina budowę sinic: komórki tworzą trychom znajdujący się w pochwie.
3. Poszczególne komórki mogą się od trychomu odrywać i wypełzać z pochwy, co przypomina powstawanie planokoków u sinic; jednakże komórki te opatrzone są rzęskami.
4. Chociaż chlamydie zawierają wiele enzymów i mogą przeprowadzać pewne procesy metaboliczne, całkowicie są one uzależnione od ATP dostarczanego przez gospodarza.
5. Przedstawiciele:
- Caryophanon latum – bakteria występująca w świeżym nawozie krowim
- Chlamydia trachomatis – gram(-), bezwzględny pasożyt; powoduje jaglicę (główną przyczynę ślepoty); wywołuje również chlamydiozę, jedną z chorób wenerycznych
- Chlamydia psittaci – wywołuje chorobę ptasią (papuzią), czyli ornitozę.
KLASA: MICROTATOBIOTAE (RIKETSJE)
1. Caryophanon latumRiketsje to małe gram(-) pałeczki.
2. Ich charakterystyczną cechą jest to, że mogą się rozwijać wyłącznie wewnątrz żywych komórek.
3. Są bezwzględnymi wewnątrzkomórkowymi pasożytami głównie pcheł, wszy, kleszczy i roztoczy, nie wywołując jednak u nich chorób.
4. Choroby wywołują u ludzi i zwierząt; choroby te nazywane są riketsjozami.
5. Zwalczanie riketsjoz polega na niszczeniu przenosicieli za pomocą środków owadobójczych oraz uodpornianiu organizmu za pomocą szczepionki Weigla lub szczepionki Coxa.
6. Przedstawiciele klasy:
- Rickettsia prowazeki – wywołuje dur plamisty epidemiczny; źródłem zakażenia jest chory człowiek, przenosicielem wesz odzieżowa, rzadziej głowowa. Zarazki znajdują się w kale wszy i zostają wtarte w naskórek uszkodzony przez zadrapanie,
- Rickettsia typhi - wywołuje dur plamisty endemiczny; źródło zakażenia stanowi szczur i inne małe gryzonie, przenosicielem jest pchła szczurza.
KLASA: MYCOPLASMAE (MIKOPLAZMY)
1. Do klasy tej zalicza się najmniejsze na świecie organizmy o budowie komórkowej.
2. Cechą charakterystyczną mikoplazm jest brak ściany komórkowej, w związku z czym nie posiadają one określonego kształtu.
3. Wywołują chorobę płuc u bydła oraz innych zwierząt; wielu przedstawicieli jest jednak saprofitami.
4. Przedstawiciele klasy:
- Mycoplasma pneumoniae – powoduje atypowe zapalenie płuc u człowieka,
- Mycoplasma fermentans – wywołuje zapalenie cewki moczowej, a także stany zapalne narządu płciowego u kobiet.
KLASA: MYXOBACTERIAE (BAKTERIE ŚLUZOWE, MIKSOBAKTERIE)
1. Są to drobne bakterie gram(-) w kształcie pałeczek.
2. Cechą charakterystyczną jest delikatna ściana komórkowa, co umożliwia poruszanie się ruchem ślizgowym.
3. Rozmnażają się przez podział; komórki potomne pozostają częstokroć połączone śluzem, tworząc w ten sposób duże skupienia.
4. Mają zdolność tworzenia skomplikowanych ciał owocowych, zawierających komórki przetrwalnikowe.
5. Ciało owocowe powstaje przez stopniowe wpełzanie bakterii jednej na drugą; tworzy się w ten sposób drzewkowaty twór, widzialny nierzadko gołym okiem.
6. Na szczycie odgałęzień ciała owocowego znajdują się jaskrawo zabarwione skupienia wielu komórek otoczonych grubą, wspólną ścianą, zwane cystami.
7. Zazwyczaj są saprofitami, choć zdarzają się formy pasożytujące, głównie na rybach.
8. Przedstawiciel klasy:
- Stigmatella aurantiaca.
KLASA: SPIROCHAETAE (KRĘTKI)
1. Krętki to smukłe, gram(-) bakterie o giętkich ścianach komórkowych.
2. Całe ciało krętka jest śrubowato skręcone przez specyficzne włókna osiowe; włókno to kurcząc się skraca śrubowato komórkę.
3. Komórki krętków mają zdolność ruchu, który wykonują dzięki skurczom całego ciała.
4. Większość gatunków zamieszkuje środowisko wodne, niektóre są pasożytami.
5. Przedstawiciele klasy:
- Treponema pallidum (krętek blady) – wywołuje u człowieka kiłę (syfilis),
- Leptospira – gatunki z tego rodzaju wywołują choroby zwane krętkowicami, inaczej leptospirozami, m.in. choroba Weila, gorączka błotna; w większości przypadków wektorem są gryzonie,
- Borrelia recurrentis – wywołuje u człowieka dur powrotny; wektorem są zazwyczaj kleszcze lub wszy.
PODKRÓLESTWO: ARCHAEBACTERIA (ARCHEBAKTERIE, PROTOBAKTERIE)
1. Archebakterie to organizmy zamieszkujące skrajne siedliska beztlenowe i silnie zasolone oraz wody o wysokiej temperaturze.
2. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech dla protobakterii jest specyficzna budowa lipidów budujących ich błonę komórkową: mają rozgałęzione łańcuchy połączone z cząsteczką glicerolu wiązaniem eterowym (a nie estrowym, jak to ma miejsce u eubakterii i organizmów eukariotycznych).
3. Następną cechą jest brak peptydoglikanów , w tym szczególnie mureiny, w ich ścianach komórkowych.
4. W niektórych genach archebakterii pojawiają się introny – cecha charakterystyczna dla organizmów eukariotycznych.
5. Przedstawiciele podkrólestwa:
- Methanospirillum, Methanobacterium, Methanococcus – bakterie metanowe, żyjące w środowisku beztlenowym, redukujące CO2 do CH4,
- Sulfolobus, Thermococcus – zamieszkują miejsca bardzo kwaśne o wysokiej temperaturze; są zależne od siarki w swym metabolizmie,
- Halobacterium, Halococcus – żyją w środowiskach o wysokiej koncentracji soli.
Schematy budowy w załączniku
