Kolonializm w XIX wieku

KOLONIALIZM - polityka państw gospodarczo rozwiniętych, polegająca na opanowywaniu i utrzymywaniu w zależności politycznej i gospodarczej krajów słabo rozwiniętych.
Kolonia - najczęściej zagraniczna posiadłość państwa, gdzie władzę sprawuje przedstawiciel metropolii.
Protektorat - typ kolonii, na czele której stoi lokalny władca, dysponujący własną armią i administracją, ale rzeczywistą władzę w niej sprawuje przedstawiciel metropolii (np. ambasador).
Półkolonialna forma zależności - kraje słabo rozwinięte pozostają formalnie suwerenne, ale ich gospodarkę kontrolują metropolie.

PRZYCZYNY I CELE KOLONIZACJI
- korzyści ekonomiczne: kolonia jako rynek zbytu, źródło tanich surowców, źródło niedrogiej siły roboczej, miejsce osiedlana się ludności z metropolii (np. z powodu przeludnienia);
- korzyści polityczne: młodzi, wykształceni ludzie łatwiej mogli zrobić karierę polityczną w kolonii, niż w przeludnionym państwie;
- korzyści militarne: zakładano w koloniach bazy woskowe, kontrolowano najważniejsze szlaki handlowe;
- posiadanie kolonii zwiększało prestiż państwa (wielkość, bogactwo)
- chęć chrystianizowania ludów Afryki i Azji;
- "misja cywilizacyjna białego człowieka": biały człowiek, który był bardziej rozwinięty kulturowo powinien edukować inne ludy;

Europejczycy wynaleźli chininę (lek na malarię), dzięki czemu mogli przemieszczać się głąb kolonizowanych kontynentów. Posiadali też najnowocześniejsze środki transportu i komunikacji: telegraf, statki, kolej; byli lepiej uzbrojeni (karabiny, artyleria).

IMPERIUM BRYTYJSKIE
W XIX wieku Wielka Brytania była w posiadaniu 1/4 lądów i 1/4 ludności świata.
1) Afryka: (Egipt, Sudan, Kraj przylądkowy, Transwal, Orania, Natal, Uganda, Kenia, Związek Południowej Afryki, Nigeria, Złote Wybrzeże, Morze Czarne)
a) brytyjski premier Beniamin Disraeli wykupił od zadłużonego władcy Egiptu, Ismail'a, pakiet akcji Kanału Sueskiego (wybudowanego w 1869 r.) --> niechęć Egipcjan do Europejczyków --> krwawe zamieszki w 1882 roku --> wojska brytyjskie tłumią je i zajmują cały Egipt, który staje się protektoratem.
b) w 1881 r. w Sudanie trwało powstanie kierowane przez Mahdiego; wojska wojska brytyjskie i egipskie podbiły państwo.
c) w latach 1899-1902 toczyła się wojna burska o Transwal i Oranię, pomiędzy holenderskimi osadnikami, a brytyjskim przedsiębiorcom - Cecilem Rhodesem (popartym przez Niemców); na początku wygrywali Burowie, ale kiedy Brytyjczycy zaczęli ich zamykać w obozach koncentracyjnych, gdzie szerzyły się epidemie (wysoka śmiertelność), zostali zmuszeni do kapitulacji.
d) Kraj Przylądkowy + Transwal + Orania + Natal (przejęty od ludu Zalusów) = Unia Południowej Afryki; otrzymała szeroki zakres autonomii, aby zapobiec buntowi Burów.
2) Azja: (Indie, Chiny, Plw. Malajski [ważny port Singapur], Iran, Afganistan, Hongkong, Cejlon, Birma, Malaje, Kanton)
a) w Indiach w 1600 roku założono spółkę akcyjną "Kampania Wschodnioindyjska" (posiadała własną flotę, prawo do posiadania ziemi, do zawierania traktatów, do bicia własnego pieniądza); prowadziła typową politykę kolonialną: eliminowała wpływy francuskie. Od końca XVIII wieku jej uprawnienia przejmował rząd brytyjski;
- w latach 1857-58 trwało powstanie sipjaów; jego przyczyną było smarowanie nabojów tłuszczem zwierzęcym w brytyjskiej armii (dla hindusów krowa była święta, a dla muzułmanów świnia była zwierzęciem nieczystym); jeśli żołnierze odmawiali użycia broni, byli surowo karani --> wybuchł bunt, szybko stłumiony przez Brytyjczyków (złe dowództwo powstańców, brak poparcia lokalnych władców) --> Wielka Brytania przystępuje do likwidacji "Kampanii Wschodnioindyjskiej". Władzę nad Indiami przejęli brytyjscy urzędnicy.
* Dominium: status (własny rząd i parlament), który uzyskiwały państwa kolonie najlepiej rozwinięte gospodarczo i licznie zamieszkałe przez białą ludność (Kanada [od 1867 r.], Nowa Funlandia, Związek PD. Afryki, Australia, Nowa Zelandia)

KOLONIE FRANCJI
a) Algieria (zdobywana w latach 1830-47), tereny zdobyte w latach 1870-71: Indochiny (Kochinchina-południowa część Wietnamu) _ Kambodża (protektorat) + Tonkin + Annam + Laos (z 1893 r.) = Indochiny Francuskie; Tunezja (w 1881 r.), Mauretania, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej, Kongo, Somali Francuskie [Dżibuti], Maroko (w 1991r.)

KOLONIALIZM ROSYJSKI
a) Rosja nie dokonywała podbojów zamorskich, ale systematycznie powiększała swoje terytorium poprzez podbój kontynentalnej części Azji. W latach 70. i 80. XIX wieku zajęła większą część Turkiestanu, Kraj Nadamurski (baza wojskowa Władywostok), Kaukaz (baza Grozny) i Afganistan. Jedyny teren poza kontynentem - Alaskę - sprzedała za niską cenę Amerykanom w 1867 roku, a okazała się bogata w złoto i ropę.

CHINY
a) wojna opiumowa (1839-42): władze chińskie zarekwirowały ok. 20 tys. skrzyń z opium (szerząca się narkomania) --> wypowiedzenie wojny przez Brytyjczyków. Przegrane Chiny przekazały Wielkiej Brytanii port w Hongkongu, zapłaciły odszkodowanie i zezwoliły Brytyjczykom na handel w swoich prowincjach. Po tym, podobne układy (kagańcowe) Chiny zawarły z innymi europejskim mocarstwami i zostały podzielone na strefy wpływów;
b) powstanie tajpingów (1850-64): bunt ubogich chłopów przeciwko uciskowi feudalnemu dynastii Qing (domagali się wprowadzenia równości majątkowej) --> krwawo stłumione przez wojska carskie i europejskie. Udział tych ostatnich spowodował jeszcze większe uzależnienie Chin --> Chińczycy utworzyli wiele tajnych organizacji, m.in. Bractwo Zgodne i Sprawiedliwe --> zapoczątkowało powstanie bokserów (1899-1901), popieranych przez cesarzową Tse-Hi i regularną armię. Powstańcy atakowali cudzoziemców, m.in. oblegali dzielnicę europejską w Pekinie. Powstanie zostało zbrojnie stłumione przez osiem mocarstw: Japonię, Rosję, Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, USA, Austro-Węgry i Włochy.
c) z powodu uzależnienia Chin od obcych mocarstw powstała opozycja z socjalistą, Sun Yat-senem na czele --> w 1911 roku wybuchła rewolucja, rok później zmuszono do abdykacji ostatniego cesarza Pu Yi --> Chiny stały się republiką (szybko doszło do wojen dowódców wojskowych i państwo pogrążyło się w chaosie)

JAPONIA
a) poziom cywilizacyjny był równy średniowiecznej Europie. Na czele państwa stał cesarz, uważany za boga, a rzeczywistą władzę sprawował naczelny wódz - szogun. Społeczeństwo było podzielone na stany, m.in. rycerzy - Samurajów. Toczyły się wyniszczające wojny między 300. księstwami, panował głód, zabijano dzieci i starców.
b) na początku XVII wieku (panowanie szogunów z rodu Tokugawa) zerwano kontakty handlowe z Hiszpanią, Portugalią i Anglią, wymordowano chrześcijańskich misjonarzy i Japończyków, którzy przeszli na nową religię.
c) w 1853 roku flota amerykańska, z komandorem Matthew Perry'm na czele, dopłynęła do Wysp Japońskich --> otwarcie przez Japonię portów dla obcych kupców.
d) w latach 1868-1912 trwało japońskie oświecenie - epoka Meiji. Cesarz Mutsuhito zlikwidował urząd szoguna, Samurajowie przeciwni reformom zostali wymordowani. Zniesiono przywileje feudalne, wprowadzono równe prawa i swobodę zawodu; nałożono powszechny obowiązek szkolny, powstały uniwersytety, zachęcano do studiów zagranicznych. Przeniesiono stolicę z Kioto do Tokio, ustanowiono konstytucję (ale władzę i tak sprawował cesarz); utworzono armię lądową z powszechna służbą wojskową i nowoczesną flotę wojenna.
e) wojna z Chinami (1894-95): Japończycy wygrali --> mocarstwa europejskie zmusiły ich do rezygnacji z większości zdobytych ziem. Japonia utrzymała tylko Tajwan (dawniej Formozę).
- aby zdobyć surowce (rudy żelaza, miedzi i węgiel) Japonia dążyła do zajęcie Korei, co udało się w 1910 roku.

KOLONIALIZM AMERYKAŃSKI
- doktryna Monroego (1823 r.): USA miało nie mieszać się w sprawy Europy, a Europa w problemy USA.
- Alfred Mahan: mówił o ogromnym znaczeniu floty, o zdobyciu przez USA pozycji światowej potęgi morskiej; opowiadał się za zdominowaniem basenu Morza Karaibskiego i wybudowaniem kanału łączącego Pacyfik z Atlantykiem.
a) Stany Zjednoczone poparły powstania niepodległościowe w hiszpańskich koloniach na Kubie i Filipinach (1895 r.) W 1898 roku rozpoczęła się wojna hiszpańsko - amerykańska --> USA przejęły kontrolę nad Filipinami, Kubą i Puerto Rico, zdobyły również Hawaje i wyspę Guam.
- polityka otwartych drzwi: głoszona przez Stany Zjednoczone; likwidacja stref wpływów i wprowadzenie zasad wolnego handlu.
- dyplomacja dolarowa: uzależnienie lokalnych rządów i polityków od pieniędzy przekazywanych przez amerykańskie banki i koncerny, za zgodą i zgodnie z sugestiami kolejnych amerykańskich rządów --> plantacje trzciny cukrowej, tytoniu czy bananów na Dalekim Wschodzie przeszły w ręce Amerykanów.
b) sprawa Kanału Panamskiego: rząd amerykański chciał przejąć kontrolę nad Kanałem, ale władz kolumbijskie nie wyraziły na to zgody --> USA poparło rzekome ruchy niepodległościowe w Panamie i wysłały tam wojsko, a dowódcę kolumbijskiej floty przekupiły. W 1903 roku Panama stała się niepodległą republiką, a w dowód wdzięczności za "pomoc" przekazała USA kontrolą nad Kanałem Panamskim.

INNE PAŃSTWA KOLONIALNE
- Belgia: Afryka Centralna, Kongo (z Katangą-złoża miedzi)
- Portugalia: Mozambik, Angola
- Hiszpania: Rio de Oro (z Villa Cisneros), Tanger
- Holandia: Indie Holenderskie
- Włochy: Erytrea, część Somalii
- Niemcy: Togo, Kamerun, wyspy na Pacyfiku, strefa wpływów w Chinach

KONFLIKTY KOLONIALNE
- spór o Faszodę (1898r): między Francją a Wielka Brytanią. W Faszodzie krzyżowały się planowane linie kolejowe (brytyjska: Kair - Kapsztad i francuska: Dakar - Dżibuti). Brytyjczycy zajęli Faszodę, w zamian rezygnując z roszczeń do Maroka.
- I konflikt marokański: Maroko chciały sobie podporządkować Niemcy. W 1905 roku flota niemiecka wpłynęła do portu w Tangerze, czemu przeciwne był Francja i Wielka Brytania. W 1906 roku zwołano międzynarodową konferencję w Algeciras; Niemców poparły tylko Austro-Węgry --> Maroko pod protektoratem Francji.
- II konflikt marokański: w 1911 roku, z powodu chęci utrzymania wpływów politycznych przez Niemców. Zrezygnowali z roszczeń do Maroka, a w zamian dostali tylko niewielkie posiadłości francuskie w Kongo.