Renesans jako okres historyczny

Renesans jest to okres historyczny trwający od schyłku średniowiecza do początków doby nowożytnej, obejmującej wiek XV i XVI, natomiast we Włoszech trwający już od wieku XIV. Termin renesans pochodzi z włoskiego rinsascita i francuskiego renaissance, które oznaczają odrodzenie. Renesans jest epoką, która powraca do form starożytnych i antyku i tym różni się od średniowiecza. Najważniejsze ideologie renesansu to humanizm i związany z nim antropocentryzm. Humanizm(łac. humanitas- człowieczeństwo) to prąd myślowy, który stał się modny i ważny w tej epoce. Polegał on na powrocie do kultury starożytnej i rozgłaszaniu jej ideałów, głoszących kult indywidualności, wartości człowieka, wagę ludzkich myśli. U podstaw humanizmu znalazła się filologia, czyli studia nad językiem. Dziś humanizmem nazywa się poglądy pochwalające czyny ludzkie, cywilizację i samego człowieka jako szczególną wartość. Natomiast antropocentryzm to postawa twórców, która stawia w centrum zainteresowania człowieka (antropos) i jego sprawy. W średniowieczu natomiast takim centrum był Bóg (theós) i królował teocentryzm.
W tym okresie należy jednak wyróżnić trzy grupy humanistów:
filologów, czyli tych, którzy badali i starali się przekazać współczesnym myśl humanistyczną zawartą tak w dorobku filozoficznym, jak i literackim starożytności. Zajmowali się, więc wytworami człowieka, jego literaturą, filozofią, sztuką, umiejętnościami praktycznymi.
psychologów i moralistów. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był M. de Montaigne. Humanizm Montaigne'a miał charakter przyrodocentryczny (naturalistyczny). Ujmował człowieka jako część przyrody. W poglądach etycznych podkreślał, że zadaniem filozofii i wszelkiej nauki jest znajdowanie miejsca dla dobra, cieszenie się życiem - uczenie się "sztuki życia".
teologów. Humanizm chrześcijański był przeciwieństwem humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Głównym przedstawicielem tego nurtu był F. Salezy. Twierdził on, że Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi, a życie doczesne nie powinno być cierpieniem, lecz radością. Sprzeciwiał się traktowaniu życia ludzkiego i człowieka w sposób przedmiotowy, jako środka, za pośrednictwem, którego dusza osiąga żywot wieczny, a tym samym rygorystycznej religii, domagającej się poświęceń, pokuty i ascezy.
Dlaczego renesans?
Dlaczego ludzie nagle zaczęli zmieniać tok swojego myślenia, swoje zasady i zwyczaje? Dlaczego ludzie zaczęli myśleć, że człowiek i jego życie doczesne to największa wartość? Na powstanie nowej epoki, odrodzenia, złożyło się parę przyczyn:
Po „tańcu Czarnej Śmierci”, która zdziesiątkowała ludność, ci, którzy przeżyli zaczęli bardziej cenić swoje życie doczesne
Zbudowano nowy statek, który nadawał się na większe wyprawy-karawelę. Karawela oznaczała początek odkryć geograficznych, a odkrywanie nowych lądów to zmiana myślenia i bogactwo
Rozpowszechnił się druk. Oznaczało to szybszy obieg informacji, większą dostępność do książek i możliwość korzystania z niej
Rozwój reformacji spowodował powstanie nowych odmian religijnych, Biblię zaczęto tłumaczyć na języki narodowe.
Cechy charakterystyczne renesansu
CZŁOWIEK- jest teraz w centrum uwagi, a nie Bóg,
który zszedł na drugą pozycję. Jestem człowiekiem,
więc nic, co ludzkie nie jest mi obce-to hasło renesansu.
Ważny jest człowiek- nie tylko szczęśliwy,
ale również ponoszący porażki.
RELIGIA- w 1517 roku Marcin Luter ogłosił 95 tez zapraszając wszystkich do dysputy teologicznej. I tak zaczęła się reformacja-ruch religijny w XVI Europie, który polegał na krytyce Kościoła katolickiego, postulował tłumaczenie Biblii na języki narodowe. Jego konsekwencją było powstanie nowych odłamów religijnych i wojen religijnych. Główne odmiany to:
luteranizm od nazwiska wcześniej wspomnianego Lutra. Różni się od katolicyzmu głównie w kwestiach liturgii i organizacji Kościoła, nie w zasadniczych prawdach wiary. Odłam ten utrwalił się głównie w Niemczech i na Półwyspie Skandynawskim.
kalwinizm to drugi odłam religijny pochodzący od Jana Kalwina. Wiele podobieństw łączy go z luteranizmem, ale są też różnice: życiu przyświecają bardzo surowe zasady moralne, majątek jest traktowany jak nagroda, a bieda jako kara za lenistwo, zbawienie natomiast jest kwestią przeznaczenia
anglikanizm powstał w Anglii, a jego założycielem był Henry VIII. Król przeciwstawił się papieżowi, gdy ten, nie chciał dać mu rozwodu i w 1543 ogłosił się głową Kościoła w Anglii: rozwiązał zakony i zagarnął ich majątki, pozostawił natomiast hierarchię kościelną znosząc jednak celibat, pozostawiając dawne ceremonie i kult świętych

Skrót wydarzeń związanych z ruchem reformacji
1415-spalenie czeskiego reformatora religijnego Jana Husa, chociaż do wybuchu reformacji 100 lat- jego działalność jest zwiastunem prób reformowania Kościoła
1517-Marcin Luter-teolog niemiecki-protestuje przeciwko praktykom Kościoła, a szczególnie sprzedawaniu odpustów. Chce też, by Biblię tłumaczono na języki narodowe. Swoich słynnych 95 tez przybija na ścianę w Wittemberdze. Wybuch a reformacja
1531-Król Henryk VIII zrywa z Rzymem. Sam ustanawia się głową Kościoła i powołuje kościół anglikański
1536-Jan Kalwin ogłasza nową wiarę. Jej założenie znajdują uznanie mieszczaństwa. Kalwin głosi teorię przeznaczenie: jedni będą zbawieni, inni potępieni bez względu na to, co robią
1545-1563-Sobór trydencki. Kościół decyduje się na reformy, a także na działanie przeciw ruchom reformatorskim, czyli kontrreformacje
1555-Koniec wojen religijnych w Niemczech. Pokój w Augsburgu i ogłoszenie zasady „Czyj kraj, tego religia”
1572-Noc świętego Bartłomieja w Paryżu. Wymordowanie hugenotów
1598-Edykt w Nantes- koniec wojen religijnych we Francji. Edykt powalał hugenotom na swobodne wyrażanie wiary(wyłączając Paryż). Nastał pokój religijny
WIEDZA- w renesansie wiedza odgrywała bardzo ważną rolę. Uczony powinien uczyć się wszystkiego po trochu. Najważniejsza jest znajomość dzieł starożytnych, filozofii. Koniecznie trzeba umieć posługiwać się starożytną greką i łaciną. Rozwinęła się również astronomia, dzięki lunecie Galileusza, medycyna, znajomość muzyki i dobrych manier była dobrze widziana na dworach.
PODRÓŻE-w średniowieczu wiedza ludzi na temat Ziemi i jej lądów była mocno ograniczona. Wyobrażano sobie, że Ziemia jest płaska i podtrzymywana przez Atlasa. Oczywiście wiedziano, że na wschodzie istnieją państwa gęsto zaludnione, bo Europejczycy prowadzili z nimi handel. Kiedy jednak, Turkowie opanowali tereny Azji, podnieśli cło na towary i Europejczycy musieli znaleźć nową drogę do Indii, która uzależniłaby ich od Turków. Wyprawy morskie ułatwiło im wynalezienie karaweli, udoskonalenie przyrządów pomiarowych i chęć znalezienia skarbów, które poprawiłoby ich sytuację życiową. W tym czasie dokonano największych odkryć geograficznych, a najsławniejszym jest odkrycie Ameryki przez Kolumba, w 1492, który zamiast dopłynąć do Indii, odkrył Amerykę. Na wyprawach wzbogacają się głównie takie państwa jak Portugalia czy Hiszpania, które zakładały kolonie na innych kontynentach.
WSZECHŚWIAT-Kosmiczny rewolucjonista, który „wstrzymał słońce, ruszył Ziemie, polskie go wydało plemię”, czyli Mikołaj Kopernik obalił w swym dziele O obrotach sfer niebieskich teorię geocentryczną, która mówiła, że Ziemia jest centrum wszechświata, a Słońce i inne planety obracają się wokół niej. Ustanowił on teorię heliocentryczną, za którą o mało nie spłonął na stosie.
GIGANCI ODRODZENIA-Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł Buonarroti to najwięksi giganci odrodzenia. Ich umysły są wszechstronne. Leonardo da Vinci zajmuje się wszystkimi dziedzinami sztuki i techniki po kolei, przewiduje i opracowuje plany budowy samolotów i łodzi podwodnych.

JĘZYK-wprowadzane są języki narodowe, ojcem języka polskiego jest Mikołaj Rej „Niech narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”

DRUK- rewolucje, jaką wywołał ten wynalazek można porównać do wynalezienia Internetu. W 1440 Gutenberg użył nowej techniki druku, która zastosował do wydrukowania Biblii. Wynalezienie tej metody oznaczało szybszy obieg informacji, która stawała się dostępniejsza dla każdego, ludzie pragnęli mieć więcej książek i uczyć się z nich. Poprzez książki rozpowszechniły się również założenia humanizmu


SZTUKA-płaskie średniowieczne obrazy nabierają głębi-pojawia się trzeci wymiar. Poszerza się również tematyka-prócz motywów chrześcijańskich pojawia się również zwykły człowiek. Powstaje też funkcja mecenatu.

MIASTO-ma symetryczny układ budynków na planie kwadratu, koła lub krzyża. W modzie są również ornamenty, attyki, antyczne figury i płaskorzeźby

PAŃSTWO-w średniowieczu Europa była jednolita, w renesansie krystalizuje się Francja, Hiszpania, Anglia, Portugalia. Skończyły się wyprawy krzyżowe, teraz prowadzone są wojny pomiędzy państwami i koloniami. Polska staje się spichlerzem Europy

KOBIETA-lepiej wiodło się damom, niż szlachcianką „na zagrodach”. Szlachcice nie byli honorowi jak rycerze średniowieczni, ale nadal poważali damy swego serca oczywiście, jeżeli dobrze się sprawowały. Panie zaczęły też bardziej dbać o swoją urodę.

Róznice sredniowiecza i renesansu
Średniowiecze Renesans
Na szczycie wartości Bóg Człowiek
Europa: uniwersalna, jeden język, jedna religia Europa: rozbita, reformacje, wojny religijne, języki narodowe
Miłość: dworska, platoniczna Zmysłowa, erotyczna
Wyprawy: krzyżowe Podróże, zamorskie odkrycia
Ideał człowieka: rycerz Zdobywca, przedsiębiorca, kupiec
Twórcy anonimowi, ideał skromności Ideał sławy, szacunek dla mistrzów
Ideały: bądź ubogi, skromny,memento mori Ideały: pieniądze sława,ciesz się życiem

Pięć rewolucyjnych zmian świata w renesansie
Odkrycia geograficzne
Wynalezienie druku
Ruch reformacji
Powstawanie silnych państw-upadek uniwersalnej Europy
Rozkwit humanizmu-moda na antyk
Sztuka renesansu

Architektura
Dla architektury wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantego centralne budowle kopułowe. Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem. Występują często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe. Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym. W świeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, a w elewacjach rustykę i boniowanie. Czołowi architekci renesansu włoskiego to: F. Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino.

Malarstwo
Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca). Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek. Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło. Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku. Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie - A. Mantegna. W Wenecji - rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan. W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).
Rzeźba
Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie.Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną.

Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda). Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Piet Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).
Renesans w Europie
Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina (kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507). Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci Franciszek Florentczyk i B. Berrecci, których dziełem (wspólnie z mistrzem Benedyktem) jest przebudowa zamku na Wawelu (ok. 1504-1536). Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej (1517-1533). W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr, XVI w.), Krasiczynie (m.in. G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Renesansowy charakter ma urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando, od 1578). Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe (arkada). W rzeźbie dominował typ nagrobka niszowego, także piętrowego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa, S. Gucci). W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera. W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były: Niderlandy (architektoniczna i rzeźbiarska twórczość C. Florisa, malarstwo P. Bruegela Starszego), Francja (architekci P. Lescot i Ph. Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon, w malarstwie J. Clouet i F. Clouet, szkoła z Fontainebleau), Niemcy (największe znaczenie miało tu malarstwo i grafika dzięki indywidualności A. Drera, H. Holbeina Młodszego, A. Altdorfera, L. Cranacha Starszego).

Renesans we Wloszech
Renesans był stylem w sztuce zapoczątkowanym we Florencji na początku XV w. i promieniującym na inne kraje Europy. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim, wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu. Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego oraz zmiana społecznej pozycji artystów - niektórzy z nich stali się z rzemieślników cechowych samodzielnymi, wszechstronnymi twórcami. Do popularyzacji nowych form przyczyniła się teoria sztuki - publikowane traktaty i wzorniki (L.B. Alberti, A. Palladio, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci).
Przedstawiciele renesansu
MICHAŁ ANIOŁ- zmienił oblicze sztuki
Michał Anioł, właściwie Michelangelo Buonarotti (1475-1564), jeden z najwybitniejszych artystów włoskich i europejskich epoki renesansu. Wykształcony we florenckim warsztacie malarza D. Ghirlandaio, a w dziedzinie rzeźby w pracowni Bertolda di Giovanni. Jego działalność artystyczna jest związana z Bolonią (1494-1495), Florencją (1501-1505, 1517-1534), a przede wszystkim z Rzymem (1496-1501, 1505-1517, 1534-1564), gdzie twórczość artysty objęta została mecenatem papieskim. Główny temat rzeźb Michała Anioła stanowiła postać ludzka, w której artysta upatrywał głęboki sens metafizyczny (metafizyczne malarstwo). Służyły temu heroizowane figury w dynamicznych pozach ze spotęgowanym efektem cierpienia, dalekie od harmonijnych i statycznych rzeźb klasycznego renesansu. Nowatorstwo polega na wprowadzeniu rozwiązań manierystycznych (manieryzm) oraz zapowiadających kreacje barokowe (barok).Pracował wyłącznie w marmurze, bez pomocy uczniów. Zafascynowany kontrastem powierzchni surowej i wygładzonej dłutem, pozostawiał szereg prac nie dokończonych. Główne dzieła rzeźbiarskie: Walka centaurów z Lapitami (1490-1492), Madonna na schodach (1490-1492), Pietà Watykańska (1498-1500), Bachus (1497-1501), Madonna z Brugii (po 1501), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516), nagrobki Giuliana i Lorenza Medyceuszów w kościele S. Lorenzo we Florencji (1520-1535), Rachel i Lea (1542), Pietà Rondanini (1564).W pracach malarskich Michała Anioła widoczne jest rzeźbiarskie myślenie artysty, którego bardziej interesowało zagadnienie formy w przestrzeni, aniżeli problem koloru i światłocienia; dominuje tu bogactwo ekspresji i intensywność psychologiczna. Główne dzieła malarskie: obraz Św. Rodzina (1503), freski w kaplicy Sykstyńskiej (sklepienie 1508-1512), Sąd Ostateczny (1536-1541).Michał Anioł jako architekt wprowadził nowe, dynamiczne zasady kompozycji oraz odmienne pojmowanie przestrzeni - stosował klasyczne elementy w sposób sprzeczny z ich tradycyjnymi funkcjami. W najbardziej nowatorskiej kaplicy Medyceuszy odrzucił kanony klasycznego piękna, przewężając ostro proporcje okien, a pilastry pozbawiając głowic. W zakresie urbanistyki istotną nowość stanowiło wprowadzenie formy owalu jako podstawy ukształtowania Kapitolu. Główne prace architektoniczne i urbanistyczne: przedsionek biblioteki Laurenziana we Florencji (1524), plac Kapitoliński (1536), rozbudowa pałacu Farnese w Rzymie (1546), kontynuacja budowy bazyliki Św. Piotra - kopuła (1547), kościół S. Maria degli Angeli w termach Dioklecjana (1561).
LEONARDO DA VINCI-mistrz renesansowej sztuki
Leonardo da Vinci to postać zagadkowa i fascynująca. Był typowym człowiekiem renesansu - artystą, naukowcem, wynalazcą. Pomimo iż do dziś zachowało się niewiele malowideł tego artysty, jego "Mona Lisa" jest prawdopodobnie najsłynniejszym obrazem wszechczasów. Leonardo da Vinci (1452-1519) to najwybitniejszy przedstawiciel włoskiego renesansu. W okresie renesansu, inaczej zwanego odrodzeniem, pojawiło się wiele genialnych twórców. Już za życia Leonardo da Vinci został okrzyknięty geniuszem, z którym równać się mogli jedynie młodsi od niego Michał Anioł i Rafael. Czas, w którym jednocześnie żyli i tworzyli wszyscy ci trzej niedościgli artyści, historycy sztuki uważają za szczytowy okres renesansu. Twórcy odrodzenia nie ograniczali się zwykle do jednej dziedziny artystycznej. Swe liczne talenty realizowali na polu nie tylko samej sztuki, lecz także nauki czy techniki. Leonardo da Vinci, jako prawdziwy człowiek renesansu, okazał się nadzwyczaj wszechstronny i do dziś podziwiany jest nie tylko za swe obrazy, lecz również ze względu na osiągnięcia w dziedzinie nauk przyrodniczych i anatomii, matematyce, inżynierii wojskowej oraz technice. Zachowane do dziś notatki mistrza są kopalnią nowatorskich rozwiązań, ilustrowanych przepięknymi szkicami. Zdumiewające jest, że wszystkie notatki pisane były, wspak, czyli od prawej strony do lewej. Do dziś nie wiadomo, czy mistrzowi chodziło o zachowanie swoich pomysłów w tajemnicy, czy, jak w przypadku wielu leworęcznych osób, taki sposób pisania był dla niego po prostu wygodniejszy. Leonardo urodził się 15 kwietnia 1452 roku w miejscowości, od nazwy, której pochodzi drugi człon jego imienia. Leonardo da Vinci w bezpośrednim tłumaczeniu znaczy, bowiem "Leonard z Vinci". Młody artysta uczył się malarstwa w położonej niedaleko jego rodzinnego miasta Florencji, gdzie trafił do pracowni mistrza Andrea del Verrocchio. Dwa anioły na obrazie Verrocchio "Chrzest Chrystusa" uważa się za najwcześniejszą znaną pracę Leonarda. Podobno zdruzgotany talentem swego ucznia mistrz porzucił malarstwo i poświęcił się rzeźbiarstwu. Już jako dwudziestoletni młodzieniec Leonardo został członkiem cechu malarzy. W roku 1483 przeniósł się na dwór Lodovica Sforzy do Mediolanu. Ubiegając się o to stanowisko na dworze Sforzy, przedstawił się jako inżynier wojskowy, dodając wszak przy okazji, że "w malarstwie dorówna każdemu, bez względu na to, z kim przyjdzie mu konkurować". W owym czasie powstało pierwsze znane malowidło Leonarda - "Madonna wśród skał" (obecnie w Muzeum Luwru w Paryżu). Z niewyjaśnionych dotąd przyczyn mistrz nie dostarczył dzieła do kaplicy parafii, która je zamówiła. Z zobowiązania wywiązał się dopiero po dwudziestu latach, kiedy to zjawił się z innym, lecz równie pięknym obrazem przedstawiającym ten sam temat. Dzieło to można obecnie podziwiać w National Gallery w Londynie. Pozycja Leonarda na dworze nie była ściśle określona. Miał on do wypełnienia wiele różnych funkcji, co pozwoliło mu na rozwinięcie licznych talentów, którymi został obdarzony. Jednak realizacja jego dwóch najważniejszych projektów artystycznych zakończyła się, w jakimś sensie, niepowodzeniem. Ukończył wprawdzie legendarny do dziś, niepowtarzalny gliniany model konia, jednak nie udało mu się wykonać odlewu w brązie i genialne dzieło zostało zniszczone przez francuskich żołnierzy w roku 1499 w czasie walk o Mediolan. Natomiast malowidło ścienne "Ostatnia wieczerza", które wyniosło artystę na szczyty sławy, zaczęło się łuszczyć i niszczeć jeszcze za jego życia. Po zdobyciu Mediolanu przez wojska francuskie Leonardo da Vinci zdecydował się powrócić do Florencji, gdzie przez długi czas nie mógł znaleźć dla siebie miejsca. Nie zrezygnował jednak ze swych zakrojonych na szeroką skalę planów, a jego pełnych rozmiarów szkic (karton) do obrazu "Św. Anna Samotrzecia" zyskał sobie wówczas dużą grupę wielbicieli. Obecnie dzieło wystawione jest w National Gallery w Londynie. W roku 1503 Leonardo da Vinci namalował obraz swego życia, portret kobiety zatytułowany "Mona Lisa". W pełni objawia się tu geniusz artysty, jego umiejętność wydobycia na płótnie tajemnicy ludzkiego wnętrza, uchwycenie ledwie zauważalnych, ulotnych subtelności kobiecej twarzy. "Mona Lisa" została wykonana na zamówienie zamożnego florenckiego kupca i przedstawia portret jego żony. Leonardo tak jednak zachwycił się swym własnym dziełem, iż nigdy nie zdecydował się oddać go w obce ręce. Niebawem rozpoczął też pracę nad olbrzymim malowidłem ściennym "Bitwa pod Anghiari", które miało zdobić salę w Palazzo Vecchi we Florencji. Jak wiele innych dzieł Leonarda, malowidło to nie zostało ukończone. Ostatnie lata życia artysty były nadzwyczaj pracowite. Przeczuwając zbliżający się koniec, Leonardo sprawiał wrażenie, jakby ścigał się z czasem. Stale podróżował pomiędzy Florencją, Mediolanem i Rzymem, niecierpliwie zgłębiał sekrety natury, badał tajemnice ludzkiego ciała. Z jego bogatych notatek coraz częściej jednak przebijał duch zwątpienia i pesymizmu. Ostatnie trzy lata spędził Leonardo da Vinci na dworze francuskiego króla Franciszka I, ciesząc się sławą "pierwszego malarza, architekta i inżyniera". Według legendy zmarł na rękach samego monarchy 2 maja 1519 roku.
RAFAEL SANTI
Rafael, właściwie Raffaello Santi (1483-1520), włoski malarz i architekt. Czołowy przedstawiciel dojrzałego renesansu zarówno w malarstwie, jak i w architekturze. Urodzony w Urbino, do 1502 uczył się malarstwa w Perugii u P. Perugina, pod koniec 1504 przeniósł się do Florencji - tam poznał dzieła L. da Vinci, które wywarły na niego olbrzymi wpływ. W 1508 osiedlił się w Rzymie, gdzie za pośrednictwem D. Bramantego otrzymał od papieża Juliusza II zlecenie udekorowania freskami apartamentów reprezentacyjnych, tzw. stanz, z których pierwszą ukończył w 1511. Za pontyfikatu kolejnego papieża Leona X (od 1513) objął kierownictwo budowy kościoła Św. Piotra i sprawował je od 1515 do 1520. Jednocześnie mianowano go też konserwatorem zabytków starożytnych. Rafael doskonalił swój warsztat malarski tworząc słynne Madonny (1500-1504). 1514-1516 sporządził siedem kartonów-wzorów do arrasów watykańskich przeznaczonych do zawieszenia w dolnej strefie kaplicy Sykstyńskiej. Kolejnym zadaniem malarskim była dekoracja loggii watykańskich w krużgankach 2. piętra wykonana na zlecenie Leona X w latach 1517-1519 - obejmowała ona 52 epizody biblijne w 13 przęsłach oraz słynne groteski. Mecenasem Rafaela był obok papieża bankier A. Chigi, dla którego artysta zaprojektował kaplicę przy rzymskim kościele Santa Maria del Popolo (od 1512). Inne prace architektoniczne to: kościół San Eligio degli Orefici w Rzymie (ok. 1509-1520) i również rzymski Palazzo Bresciano Costa (ok. 1515, zburzony) oraz Palazzo Pandolfini we Florencji (ok. 1517). W malarskiej twórczości sztalugowej Rafaela dominowała tematyka religijna i portret. Artysta dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej, posługiwał się też analizą psychologiczną, podkreślał indywidualne cechy modeli. Obrazy powstałe w Rzymie odznaczają się ciepłym i harmonijnym kolorytem, co stanowi efekt wpływu S. del Piombo. Za szczytowe dzieło Rafaela uchodzi Madonna Sykstyńska (ok. 1513), przeznaczona do kościoła Św. Sykstusa w Piacenzie oraz Madonna della Sedia (1516). Inne ważne obrazy to: Zaślubiny Marii (1504), Madonna ze szczygłem (1505), Madonna del Granduca (ok. 1505), Piękna ogrodniczka (1507), Złożenie do grobu (1507). Portrety: La Fornarina (1515), Baldassare Castiglione (1516), Leon X z kardynałami (ok. 1518). Rafael w swojej pełnej harmonii sztuce po mistrzowsku godził chrześcijański światopogląd ze starożytnymi ideałami estetycznymi, czemu służyła zarówno doskonałość kompozycyjna, jak i nastrój powagi oraz klasyczne piękno jego dzieł. Wpływ Rafaela na sztukę następnych wieków był olbrzymi - szczególnie tam, gdzie realizowano koncepcje idealizujące i formułowano podstawy akademizmu.
TYCJAN
Tycjan, właściwie Tiziano Vecellio (ok. 1480-1576), malarz włoski. Czołowy przedstawiciel renesansu. Uczeń G. Belliniego i Giorgiona. Od 1533 malarz nadworny Karola V w Bolonii. 1545-1546 przebywał w Rzymie, pracując dla papieża Pawła III. 1550-1551 na dworze cesarskim w Augsburgu. Do szkoły weneckiej, którą reprezentował, wniósł elementy patosu i swobodę kompozycji. Wybitny kolorysta - początkowo operował ciepłą tonacją z kontrastami czerwieni (ulubiony karmin) i zieleni, później zwrócił się ku chłodnym zestawieniom błękitów i żółcieni. Tematykę płócien Tycjana tworzyły wątki religijne i historyczne oraz alegorie. Malował też stanowiące znakomite studia psychologiczne portrety, na których postaci wyłaniają się zazwyczaj z półmroku. Jego twórczość w znacznym stopniu wpłynęła na rozwój malarstwa XVII w. Niektóre prace: Miłość niebiańska i miłość ziemska (ok. 1515), Flora (ok. 1515), Grosz czynszowy (ok. 1517), Assunta (1517), Madonna rodziny Pesaro (ok. 1520), Bachanalia oraz Bachus i Ariadna (oba 1522), Prezentacja Marii w świątyni (1534-1538), Danae (1544), Św. Małgorzata (1550-1552), Wenus z lustrem (ok. 1555), Cierniem koronowanie (ok. 1570). Portrety: papieża Pawła III, cesarza Karola V (1533-1538), P. Aretina (1545) i konny Karola V (1548).

DONATELLO
Donatello, właściwie Donato di Betto Bardi (1386-1466), rzeźbiarz włoski okresu renesansu, jeden z największych twórców nowożytnej rzeźby europejskiej, który wyznaczył jej rozwój na kilka następnych stuleci. Przyczynił się do uniezależnienia rzeźby od architektury, zwłaszcza kościelnej. Działał głównie we Florencji, Padwie i Sienie. Prace m.in.: Dawid (najsłynniejsze dzieło, odlany w brązie w 1430, pierwszy renesansowy akt męski), pomnik kondotiera Gattamelaty w Padwie (1447), Jan Chrzciciel (1457), Judyta (1455). Ponadto był twórcą nowego typu grobowca - sarkofagu we wnęce obramowanej pilastrami, z rzeźbioną postacią zmarłego, zainicjował rozwój renesansowych popiersi portretowych.