Wielkie odkrycia geograficzne na przełomie XV i XVI w. otworzyły całkiem nowy okres historii. Wiedza o nowych nie znanych lądach, dotarcie do bogatych krajów Wschodu i Zachodu zapoczątkowały epokę wielkiej ekspansji kolonialnej Europejczyków - początkowo głównie Portugalczyków i Hiszpanów, później zaś Holendrów, Anglików i Francuzów. Wpływ odkryć geograficznych dal się odczuć w życiu ekonomicznym Europy. Handel z morskiego przekształcił się w oceaniczny, na czoło wysunęły się państwa oceaniczne: Portugalia, Niderlandy, Anglia i Francja. Dzięki tym wszystkim licznym wyprawom morskim europejscy żeglarze odkryli prawie cala mapę świata, z wyjątkiem Australii i Antarktydy. Po raz pierwszy w historii świata Ziemie oplotła siec szlaków handlowych, łączących ze sobą kontynenty. Z Nowego Świata zaczęto sprowadzać olbrzymie ilości metali szlachetnych oraz innych materiałów, których w Europie brakowało Ameryki Południowej przywieziono do Europy kruszce, z których wyrabiano monety. Spowodowało to wzrost liczby pieniędzy w obiegu, a co za tym idzie - spadek ich wartości. Wzrosły przez to ceny towarów. Przydatne okazały się banki, towarzystwa handlowe i domy kupiecko-bankierskie.
Ożywienie handlu i wzrost liczby pieniędzy sprzyjał rozwojowi przemysłu. Obok zakładów rzemieślniczych powstały manufaktury - przedsiębiorstwa, które charakteryzowały się podziałem pracy. Dzięki temu wyrabianie towarów stało się szybsze i o wiele tańsze. Oprócz tego plusem manufaktur było wykształcenie się fachowców w określonych dziedzinach produkcji, doskonalenie narzędzi i zwiększaniu wydajności.
Zmianom uległo również życie duchowe oraz kulturalne Europy. Poszerzano znacznie swoja wiedze na temat świata, dowiedziano się o istnieniu nowych kultur, a przede wszystkim zdano sobie sprawę z wielkości globu ziemskiego. Wzrosła wiedza ludzi o nieznanych dotąd ladach. Dowiadywano się o nowych roślinach, zwierzętach i ludziach Nowego Świata. Poznano kulturę tubylców i ich sposób zachowania. Opracowywano coraz dokładniejsze mapy nie tylko okolic Europy, ale także Ameryki i Australii.
Półwysep Iberyjski - Portugalia i Hiszpania
Początkiem kolonializmu był okres wielkich odkryć geograficznych sięgający XV i XVI wieku. Pozyskanie wiedzy o geografii świata stworzyło możliwość do ekspansji terytorialnej i gospodarczej na nowo odkrywanych przez Europejczyków ziemiach. Jakie pierwsze imperium kolonialne rozpoczęła budować Portugalia. To niewielkie państwo posiadało znaczny potencjał ekspansji wynikający z doświadczenia rekonkwisty Półwyspu Iberyjskiego. Śladem Portugalii szybko poszła też sąsiednia Hiszpania. Proces rekonkwisty zakończył się w XV wieku. Siły mobilizowane do walki z muzułmanami, a także portugalska flota, były czynnikami, które umożliwiły rozwój wpływów portugalskich poza obszarem Półwyspu Iberyjskiego. Liczne i zubożałe rycerstwo, zarówno Portugalii, jak i Hiszpanii, poszukiwało możliwości zarobku i zajęcia. W momencie, gdy zakończyła się rekonkwista cały Półwysep Iberyjski ogarnięty był dynamicznym przyrostem naturalnym. Wyprawy poza Europę były też źródłem poszukiwanych towarów, takich jak przyprawy. Szlaki lądowe do Azji były zablokowane poprzez postawę Imperium Osmańskiego, które monopolizowało wszelkie kontakty handlowe ze Wschodem. Rozwój floty i sztuki żeglarskiej umożliwiała działalność portugalskiej Szkoły Morskiej infanta (to jest księcia, syna królewskiego) Henryka Żeglarza. Dzięki protekcji królewskiej w XV wieku możliwe stały się ekspedycje badawcze, a następnie rabunkowe na terenie Afryki. Na przełomie XV i XVI wieku popularność zaczęły zdobywać tezy o możliwości otwarcia nowych, morskich szlaków handlowych do Indii.
Portugalskie imperium kolonialne
Po zakończeniu rekonkwisty, początkiem ekspansji kolonialnej Portugalii było w pierwszej połowie XV wieku zasiedlenie wysp Madera i Azorów oraz portu Ceuta. Polityka Portugalii, odrzucając ryzykowne zdaniem dworu w Lizbonie idee Krzysztofa Kolumba o opłynięciu ziemi i wytyczeniu nowego szlaku do Indii, skupiła się na eksploracji wód wokół Afryki,. W połowie XV wieku Dinis Dias odkrył Wyspy Zielonego Przylądka, pod koniec XV wieku jego krewny Bartolomeu Dias opłynął jako pierwszy Europejczyk od czasów starożytnych Przylądek Dobrej Nadziei. Wyprawa Vasco da Gamy z lat 1497 - 1499 opłynęła Afrykę i dotarła drogą morską do Indii przywożąc niezwykle drogie przyprawy, w tym pieprz. Na obrót przyprawami i innymi dobrami przywożonymi z kolonii ustanowiono królewski monopol, co zapewniło państwu portugalskiemu olbrzymie dochody. Polityka kolonialna posiadającej nieznaczny potencjał ludzki Portugalii ograniczała się do utrzymywania szlaków handlowych oraz ufortyfikowanych kolonii handlowo-wojskowych w Afryce, Indiach i na Dalekim Wschodzie (faktorii handlowych). W skład Indii Portugalskich wchodziły trzy porty i terytoria: Goa, Diu i Daman. W 1522 portugalska wyprawa Ferdynanda Magellana jako pierwsza opłynęła kulę ziemską.Choć to Portugalia jako pierwsza rozpoczęła budowę imperium kolonialnego, Królestwo Kastylii, czyli późniejsza Hiszpania, także przystąpiła do badań, odkryć geograficznych i podboju. Korzystając z potrzeby ustanowienia stosunków pomiędzy państwami po etapie rekonkwisty, z inspiracji papiestwa i papieża Aleksandra VI, Portugalia i Hiszpania dokonany, poprzez Traktat z Tordesillas z 1494 roku, podział świata na strefy wpływów. Wedle traktatu, Portugalia zyskiwała prawo do kolonizowania obszarów na wschód od południka 46 stopni długości wschodniej, to jest Afrykę, Azję, ale też obszar przyszłej Brazylii w Ameryce. Hiszpanii pozostawały de facto tylko obszary na kontynencie amerykańskim. Traktat z Tordesillas został uzupełniony w 1529 roku Traktatem z Saragossy, ustanawiającym analogiczny podział wpływów w Azji. Jeśli chodzi o kolonie amerykańskie, postanowienia traktatu z Tordesillas były przestrzegane - Brazylia stała się obszarem wpływów portugalskich, pozostałe ziemie - hiszpańskich. System z Tordesillas nie wytrzymał jednak próby czasu, w kolejnych latach inne mocarstwa Europy rozpoczęły budowę własnych kolonii na obszarach teoretycznie przynależnych Hiszpanii i Portugalii.
Hiszpańskie imperium kolonialne
Za początek imperium kolonii Hiszpanii należy uznać wielkie odkrycie geograficzne i wyprawy Krzysztofa Kolumba począwszy od 1492 roku. Dzieło Krzysztofa Kolumba kontynuowali kolejni odkrywcy, tacy, jak Amerigo Vespucci (od jego imienia pochodzi nazwa Ameryka), i Vasco de Balboa. Hiszpanie, zajmując tereny na nowoodkrytych ziemiach, kontynuowali politykę stosowaną wcześniej w okresie rekonkwisty. Na kontynencie amerykańskim zastawali wysoko rozwinięte cywilizacje Azteków i Majów. Siłowe, brutalne i okrutne zajmowanie ich terenów i obalanie ich cywilizacji odbywało się w procesie konkwisty, prowadzonej przez Ferdynanda Koretza i Franciszka Pizarra. Początkowo hiszpańska ekspansja na ziemie Nowego Świata miała na celu zdobywanie łupów dla hiszpańskiej korony, następnie rozpoczęto tworzenie wielkich amerykańskich plantacji opartych na pracy niewolniczej. Konkwista Ameryki, podobnie jak rekonkwista Hiszpanii, miała wymiar religijny - konkwistadorom towarzyszyły liczne misje zakonne obalające staro amerykańskie religie i narzucające nową wiarę.
Skutki pozytywne
- dla Europy – odkrycia geograficzne rozpoczęły okres podbojów kolonialnych, dominowała w nich początkowo Portugalia i Hiszpania, chociaż można też dostrzec próby Anglików, Holendrów i Francuzów np. Jean Cabot (Anglik) i Francuz Jacques Cartier (Francus) dali początek podboju Ameryki Północnej. W XVI wieku Hiszpanie posiadali główne kolonie w: Meksyku i pozostałych rejonach Ameryki Południowo – Środkowej. Obszary te zostały przekształcone w wicekrólestwa, podzielone na prowincje. Na czele kolonii stali wicekrólowie mianowani przez króla hiszpańskiego. Hiszpański kolonizator otrzymywał od króla majątek ziemski wraz z zamieszkałą tam ludnością, która podporządkowywał sobie.
Kolonie portugalskie znajdowały się w: Brazylii, Goa, Ormuzd (w Zatoce Perskiej) oraz ziemie w Afryce i południowej Azji. Portugalczycy zakładali faktorie handlowe, a na obszarach korzystnych plantacje trzciny cukrowej, bawełny, kawy, herbaty wykorzystując tanią siłę roboczą Indian i ludności Murzyńskiej, którą zaczęto masowo sprowadzać do Ameryki. Rozwój kolonializmu spowodował konflikty pomiędzy państwami o strefy wpływów i zysków na koloniach.
- Wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii, rozwój nowych miast portowych np.: Antwerpii, Amsterdamu.
- Powstanie nowych, morskich szlaków handlowych. Ożywienie handlu artykułami zamorskimi.
- Napływ dużej ilości kruszcu (złoto i srebro) do Europy, co wywołało „rewolucję cen”, polegającą na bardzo dużym wzroście cen żywności przy minimalnym wzroście cen produktów pochodzenia rzemieślniczego.
- Migracja ludności wiejskiej do miast (głównie w Europie Zachodniej ) w celu znalezienia źródła zarobkowania.
- Wzrost demograficzny Europy i początki emigracji poza „stary” kontynent.
- Sprowadzenie nowych surowców do Europy w tym owoców, warzyw, np. fasolę kukurydzę, paprykę pomidory oraz kawy, kakao, indyki, pieprz, także szlachetnych minerałów, bawełny jedwabiu chińskiej porcelany itp.
- Poszerzenie horyzontów myślowych Europejczyków oraz rozwój nauk (astronomia, biologia, geografia). Rozwój humanizmu.
- Potwierdzenie kulistości Ziemi.
- Rozwój chrześcijaństwa na wielu nowo odkrytych terenach, poprzez prace misjonarzy.
- Sprowadzenie na kontynent amerykański koni.
- Rozwój nowych rynków i zbytu.
Skutki negatywne
- dla terenów, na których rozwijały się kolonie, np.: w koloniach hiszpańskich stosowano zasadę encomienda (hiszp. encomendar: powierzać)
– był to system niewolniczego gospodarowania i kontroli nad ludnością indiańską na podbitych przez Hiszpanię terenach. Obszary skolonizowane, na których znajdowały się surowce mineralne np.: złoto i inne kruszce stały się obszarami nieludzkiego wyzysku ekonomicznego i społecznego.
- Niszczycielska działalność konkwistadorów i walki z ludnością podbita.
- Rozwój chorób przywiezionych przez Europejczyków np. ospa, która doprowadziła do śmierci wiele tysięcy Indian.
- Niszczenie i degradacja kultury Majów, Inków i Azteków.
- Handel niewolnikami.
- Sprowadzenie do Europy nieznanych dotąd chorób np. syfilis.
- Spadek znaczenia „ starej”(śródziemnomorskiej) drogi do Indii oraz miast włoskich i szlaku hanzeatyckiego. Zanik handlu lewantyńskiego.
- Rozwój korsarstwa, szczególnie francuskiego, które stanowiło źródło pozyskiwania towarów, zwłaszcza z Chin.
- Dualizm w rozwoju gospodarczym Europy.
Przez odkrycia geograficzne zmieniło się także menu Europejczyków. Przede wszystkim w ich kuchni pojawiły się ziemniaki, kukurydza, pomidory, fasola, papryka. Zaczęto z większą ufnością spoglądać w stronę owoców południowych, przypraw korzennych, kawy i herbaty, do której słodzenia zaczęto częściej używać cukru produkowanego z uprawianych w Ameryce trzcin cukrowych. W hodowli pojawiły się nowe gatunki zwierząt. W XVI wieku do ptactwa domowego dołączył indyk oraz nowe rodzaje kaczek czy gęsi. Stroje najbogatszych ludzi w państwie zrobione były z tkanin jedwabnych bądź bawełnianych, kobiety stroiły się w futra z Ameryki Północnej. Popularność zdobyła porcelana z Chin. Pojawili się również pierwsi wielbiciele tytoniu.
Wielkie odkrycia geograficzne przyniosły bardzo wiele dobrego, lecz jeżeli spojrzeć na cala sprawę z drugiej strony, to rzecz wygląda inaczej. Dla Nowego Świata skutki odkryć były w dużej mierze negatywne. Na nowo odkrytych terenach dochodziło do straszliwych rzezi. W przeciągu 100 lat Europejczycy wymordowali kilkadziesiąt milionów ludzi. Nowy Świat uległ wyludnieniu, i to znacznemu. Ludność Nowego Świata, stała się dla "cywilizowanej" Europy środkiem do bogacenia się. Rozwinął się handel niewolnikami: Indianami i Murzynami. Dla jednych stanowili oni łatwy pieniądz, dla drugich tania sile robocza. Innym skutkiem były choroby, które Europa przywoziła na nowe zimie. Jednak najpoważniejszym skutkiem odkryć geograficznych było totalne zburzenie charakteru życia ludzi oraz dobytku kulturowego Nowego Świata. Jednak mimo wszystko - odkrycia geograficzne były dla człowieka wielkim krokiem na przód.
Wiek XV zapoczątkował okres wielkich wypraw geograficznych, które później zaowocują kolonializmem europejskim. Był to punkt zwrotny w dziejach cywilizacji europejskiej, dający człowiekowi wiedzę, o jakiej dawniej nawet się nie śniło. Ludzie poznali kształt Ziemi, odkryli, że poza Europą istnieją też inne lądy: ciekawe, egzotyczne, orientalne. Odkryto nowe gatunki zwierząt, i nowe szlaki handlowe.
Pozytywne skutki odkryć geograficznych - dla Europy
Polityczne
- podbijanie i uzależnianie ziem,
- tworzenie kolonii,
- rozwój niewolnictwa
- podział Europy na: część zachodnią biorącą udział w odkryciach - tam rozwój handlu i przemysłu oraz część wschodnią, gdzie rozwinęło się rolnictwo,
- spadek znaczenia starych dróg handlowych przez Morza Bałtyckie, Śródziemne, Czarne, a pojawienie się nowych przez Oceany: Atlantycki, Spokojny, Indyjski.
Gospodarcze
- przywiezienie olbrzymich ilości złota i srebra,
- rozwój handlu,
- spadek wartości pieniądza,
- obniżenie cen niektórych towarów np. kawy,
- przywiezienie nowych gatunków roślin i zwierząt,
- upowszechnienie bawełny i innych upraw.