Scharakteryzuj ustrój społeczno-polityczny ZSRR w latach trzydziestych. Znajdź podobieństwa i różnice między ZSRR a faszystowskimi Włochami.
Komunizm – doktryna głosząca ideał społeczeństwa bezklasowego, w którym własność prywatna ma być zastąpiona własnością państwową. W marksistowskiej teorii rozwoju społeczeństwa stanowił on wyższe, bezklasowe stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego. Cechą społeczeństwa komunistycznego miało być ujednolicenie przekonań i postaw politycznych oraz podporządkowanie się władzy partii. W Rosji po rewolucji październikowej komunizm przekształcił się w ideologię jawnie totalitarnej dyktatury partii komunistycznej, która jako „awangarda proletariatu” uzurpowała sobie prawo do rządzenia w imieniu ludu.
Totalitaryzm – ustrój polityczny oparty na nieograniczonych kompetencjach władzy centralnej, która zmierza do rozciągnięcia kontroli nad całością życia politycznego, społecznego i kulturalnego obywateli. Cechami zasadniczymi tego ustroju są: jedna oficjalna ideologia państwowa, system monopartyjny, militaryzacja życia społecznego, centralnie sterowana gospodarka, ograniczenie lub uchylenie praw obywatelskich, rozbudowa aparatu bezpieczeństwa, stosowanie przymusu fizycznego, a czasem nawet terroru wobec przeciwników politycznych. Główna różnica pomiędzy systemem totalitarnym a dyktatorskim polega na tym, że władzy totalitarnej nie wystarcza posłuszeństwo obywateli i demonstrowane czasem przez nich poparcie, ale wymaga ona od nich także aktywności i współdziałania.
W 1924 r. zmarł Lenin. Wydarzenie to rozpoczęło okres kilkuletniej walki o rządy w państwie, w której ostatecznie zwyciężył Józef Stalin (sekretarz generalny partii bolszewików już od 1922 r.), zdobywając władzę, jakiej nigdy dotąd nie posiadał wódz rewolucji październikowej. Jej największy rywalem był Lew Trocki, zwolennik koncepcji „permanentnej rewolucji” mającej stopniowo ogarnąć cały świat. Nie wierzył on w możliwość stworzenia sojuszu robotniczo-chłopskiego ani w zwycięstwo rewolucji w jednym kraju. Z zacofania gospodarczego Rosji wysunął wniosek, że utrwalenie dyktatury proletariatu w Związku Radzieckim nie jest możliwe bez zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w najbardziej rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Stalin z kolei uważał, że najpierw należy „zbudować socjalizm w jednym kraju”, tj. w ZSRR, a dopiero potem przyspieszać jego wprowadzenie w świecie przez „eksport rewolucji”, tj. narzucanie jej innym krajom na drodze „wojny rewolucyjnej”. Twierdził on, że można to zrobić samodzielnie, bez oglądania się na pomoc zagraniczną. Dlatego należy dążyć do samowystarczalności gospodarczej państwa, którą można będzie osiągnąć przez industrializację (uprzemysłowienie i kolektywizację rolnictwa (łączenie indywidualnych gospodarstw w wielkie przedsiębiorstwa rolne). Zwycięstwo koncepcji Stalina miało brzemienne w skutkach konsekwencje, na długo bowiem ukształtowało obowiązujący w świecie model socjalizmu.
Stalin po pokonaniu swoich największych konkurentów (Lwa Trockiego, Lwa Kamieniewa, Grigorija Zinowiewa, Nikołaja Bucharina), których pozbył się do końca lat dwudziestych, oskarżając ich m.in. o odstępstwa od zasad partii komunistycznej, przystąpił do budowy państwa totalitarnego. Jako sekretarz generalny doprowadził do zapewnienia partii komunistycznej bezwzględnej dyktatury nad społeczeństwem. Zniósł wolność słowa, druku, prasy, wyznania, zrzeszania się. Władze komunistyczne kontrolowały wszystkie aspekty życia społecznego i państwowego. Partię w jej działaniach wpierała wszechwładna służba bezpieczeństwa (NKWD – ros. Skrót od Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych). Szczególnie pomocna w sprawowaniu władzy okazała się także propaganda. Indoktrynację radzieckiego społeczeństwa prowadzono we wszystkich możliwych miejscach i instytucjach (w szkole, pracy, miejscach publicznych, teatrach, kinach) z wykorzystaniem nowoczesnych środków przekazu, takich jak radio, film, plakat. Propagowano oficjalny, państwowy ateizm. Miejsce kultu religijnego zajął inspirowany przez władze państwowe bezprecedensowy kult Stalina. Przywódcę pierwszego na świecie państwa komunistycznego otaczała aura absolutnego autorytetu i wręcz nieomylności.
Początek industrializacji datuje się na rok 1928, kiedy to ogłoszono pierwszy z serii planów pięcioletnich. Plany te ściśle wyznaczały zadania każdemu z sektorów gospodarki. Wkrótce opracowano szczegółowe dyrektywy, określające, w jaki sposób powinny pracować poszczególne fabryki i gospodarstwa rolne. W niezwykle ciężkich warunkach, prymitywnymi metodami zaczęto tworzyć podstawy przemysłu ciężkiego. Dużą pomoc okazali specjaliści z Zachodu, zafascynowani tym, co działo się w ZSRR. Ich podziw i zainteresowanie dla dokonań radzieckiej władzy były tym większe, im bardziej pogarszała się sytuacja ekonomiczna w świecie, gdzie właśnie rozpoczynał się wielki kryzys gospodarczy.
Rozwój gospodarczy na wielką skalę można było osiągnąć jedynie kosztem ciężkich wyrzeczeń, przez bezwzględne wykorzystanie ludzi i zasobów materialnych. Wszyscy, którzy krytykowali politykę państwa, bądź też zostali za jego wrogów, byli poddawani represjom. Czekało ich aresztowanie, a następnie zsyłka do obozów pracy przymusowej (łagrów). Od 1924 r. powstawał ogromny kompleks więzień, zwany Gułagiem. Nastąpił spadek realnych płac robotników, co spowodowało pogorszenie się sytuacji życiowej wielu rodzin w miastach. Największe ofiary przyniosła jednak polityka interwencjonizmu państwowego w rolnictwie. Rządowe plany dużych dostaw taniej żywności do rozwijających się miast kłóciły się bowiem z interesami dobrze prosperujących bogatych chłopów, którzy chcieli samodzielnie decydować o tym, czy i za ile mają sprzedawać własne produkty. W takiej sytuacji Stalin powrócił do starej koncepcji dostaw przymusowych, próbując w ten sposób zlikwidować niezależnych od państwa producentów rolnych. Kiedy to nie pomogło, w grudniu 1929 r. podjął decyzję o przymusowej kolektywizacji rolnictwa i „likwidacji kułaków jako klasy”. Kolektywizacja zakładała połączenie wszystkich chłopskich gospodarstw w gospodarstwa kolektywne (tzw. kołchozy), z których każde musiało wyprodukować określoną ilość żywności pod nadzorem zarządu wyznaczonego mu przez państwo. Następnie produkty te miały być odsprzedawane państwu po sztucznie zaniżonych cenach. Plan kolektywizacji wzbudził zaciekły opór, szczególnie wśród bogatych chłopów, którzy woleli przeznaczyć swe zwierzęta na ubój, niż oddać je władzom. Szacuje się, iż proceder ten objął 50% pogłowia bydła. Do stłumienia opozycji na wsi użyto wojska i tajnej policji. W całym Związku Radzieckim urzędnicy partyjni i biedni chłopi przejmowali należącą do kułaków ziemię (ok. 20 % gospodarstw), zwierzęta i maszyny. Setki tysięcy opornych chłopów, którzy w niektórych rejonach stawiali nawet zbrojny opór, wraz z całymi rodzinami zostało deportowanych na wschód i południe kraju. Tysiące innych trafiło do obozów pracy w celu „reedukacji”, gdzie wskutek ciężkich warunków bytowych wielu zmarło. Konsekwencją kolektywizacji (zakończonej w 1935 r.) było załamanie się produkcji żywności i powrót głodu (zwłaszcza na Ukrainie), który w połączeniu z masowymi represjami pochłonął życie co najmniej 5-8 mln ludzi (połowę tej liczby stanowiły ofiary kolektywizacji).
W 1935 r., kiedy to kosztem straszliwych ofiar skolektywizowano prawie 80% wszystkich gospodarstw, wydawało się, że po latach wielkich wstrząsów politycznych rozpocznie się wreszcie okres
względnego spokoju. Zniesiono system kartkowy, zezwolono na uprawianie działek przyzagrodowych. I rzeczywiście, w porównaniu z okresem sprzed rewolucji sytuacja dużej części społeczeństwa znacznie się poprawiła. Widomymi oznakami zmian było oficjalne zlikwidowania bezrobocia (istniało jeszcze bezrobocie ukryte) oraz stworzenie systemy społeczeństwa socjalnego. Państwo zapewniało emerytury, stałą płacę, bezpłatną naukę, mieszkania, służbę zdrowia, umożliwiało także korzystanie z dóbr kultury. Oficjalnie ogłoszono zatem zakończenie okresu socjalizmu w ZSRR. Propaganda utwierdzała społeczeństwo w przekonaniu o wyższości systemu socjalistycznego nad kapitalistycznym. Wszystkie zasługi przypisywano Stalinowi, co spowodowało wzrost jego kultu. Tymczasem Stalin rozpoczął wielką akcję czystek politycznych wśród członków własnej partii, w której pojawiły się obawy co do skutków prowadzonej przez niego polityki. W latach 1934-1938 przez cały kraj przeszła wielka fala procesów i czystek politycznych, w ramach których aresztowano ponad 7 mln ludzi, z czego ok. 3 mln zostało rozstrzelanych lub zmarło w łagrach. Konsekwencją masowych represji było znaczne osłabienie większości instytucji państwa (głównie armii) oraz uzyskanie przez NKWD faktycznego prymatu nad partią bolszewicką.
„Jedna śmierć to tragedia, milion – to statystyka.”
„Nie wierzę nikomu. Nie wierzę nawet sobie samemu.” – J. Stalin
„Totalitaryzm niedoskonały – Włochy” i „Związek Radziecki – pierwsze państwo komunistyczne” – porównanie.
Jeśli chodzi o podobieństwa między tymi ustrojami politycznymi to jest ich kilka. Przede wszystkim pełnia władzy w obu krajach była w rękach przywódcy partii. We Włoszech był to Duce, jak nazywano Mussoliniego, a w ZSRR Stalin. Została wprowadzona mono partyjność. W ZSRR partia komunistyczna WKP(b) była partią rządzącą, zakazywała działalności frakcyjnej (w partii nie ma opozycji). Tak samo było we Włoszech: partią rządzącą była Narodowa Partia Faszystowska. Parlament spełniał funkcję dekoracyjną, wybory były zwykłą farsą (wszyscy „za”), rząd wykonywał polecenia kierownictwa partii.
W obu państwach nie przestrzegało się praw obywatelskich deklarowanych w konstytucji. W ZSRR obywatele byli poddani nieustającej kontroli, osoby „obce klasowo” (bogaci chłopi, duchowni itp.) były wyjęte spod prawa. Armia była całkowicie podporządkowana partii. Stosowało się masowy terror policyjny, rozbudowywano aparat bezpieczeństwa – NKWD (we Włoszech Czarne Koszule), system obozów pracy dla osób uznanych za „wrogów ludu” (łagry) i zaostrzano „walkę klasową”. Ideologia „walki klas” jest główną zasadą życia społecznego i kulturalnego; masowa propaganda wychowuje „człowieka sowieckiego”. Partii faszystowskiej nie udało się całkowicie zdominować życia obywateli. Poza jej całkowitą kontrolą pozostawały również armia oraz wielki przemysł. Włoski faszyzm nie był tak brutalny jak reżim bolszewicki. Ideologia włoskiego faszyzmu: silne państwo i powrót do granic dawnego imperium rzymskiego.
Jeśli chodzi o gospodarkę w ZSRR to: zlikwidowano własność prywatną (upaństwowienie), i wprowadza zasady gospodarki scentralizowanej i planowej (system nakazowo-rozdzielczy), rozbudowuje przemysł ciężki kosztem działów konsumpcyjnych, wykorzystuje niewolniczą pracę więźniów. Stała nierównowaga rynkowa powoduje w sklepach kolejki i sprzedaż na kartki. Nie ma bezrobocia (a raczej: jest ukryte bezrobocie), ale płace są niskie, co sprawia, że różnice majątkowe są niewielkie, państwo zapewnia pomoc socjalną obywatelom.
We Włoszech: Duce zniósł prawo strajku i rozwiązał związki zawodowe, w miejsce których powstały korporacje, kontrolowane przez państwo, łączące pracowników i pracodawców oraz rozstrzygające spory w miejscu pracy. Oddzielne stowarzyszenia stworzono dla tzw. wolnych zawodów. Państwo stało się aktywnym uczestnikiem życia gospodarczego, finansując roboty publiczne np. budowę sieci autostrad i wprowadzając świadczenia socjalne. Działania te przyczyniły się do poprawy koniunktury gospodarczej (spadek bezrobocia) i dały Mussoliniemu autentyczne poparcie obywateli.
Ważną różnicą między oba ustrojami jest sprawa Kościoła i religii. W ZSRR obecna jest walka z religią i Kościołem. Propagowano oficjalny, państwowy ateizm. We Włoszech wręcz odwrotnie: rząd włoski zawarł ze Stolicą Apostolską porozumienie – konkordat, tzw. pakty laterańskie. Papież uznał państwo włoskie, akceptujące suwerenność Watykanu. Kościół katolicki zyskał autonomię, a nauczanie religii w szkołach i śluby kościelne stały się obowiązkowe.
Na zakończenie pragnę zauważyć, że faszyzm włoski po wojnie całkowicie upadł i został zakazany. Komunizm natomiast jest obecny do dziś (np. na Kubie, w Chinach). Można zastanawiać się jakim cudem przetrwał ten bardziej brutalny reżim? Być może to zasługa propagandy, może dwulicowości i fałszu Stalina i ZSRR? I ile jest w tym winy mocarstw takich jak USA, Wielka Brytania, że tak brutalny ustrój przetrwał i ma się w najlepsze w niektórych państwach?
„Dobre jest to, co służy nam, Rosjanom. Mówię otwarcie, powinniśmy posługiwać się przemocą i fałszem.” – słowa J. Stalina.
