Średniowiecze

1.Średniowiecze- to epoka w historii Europy miedzy V a XV stuleciem. Za jej datę początkowo uznaje się upadek starożytnego Rzymu(476). Zmierzch cesarstwa zachodniego rzymskiego otwiera więc epokę średniowiecza, a koniec epoki są podawane trzy daty: upadek Konstantynopola(1453), druk Gutenberga(1440), odkrycie ameryki przez Krzysztofa Kolumba(1492). Nazwę dla tego okresu wymyślili pisarze XV i XVI stulecia, którzy uważali, że po upadku cywilizacji starożytnej nastąpił mroczny okres głębokiego kryzysu, z którego Europa podniosła się dopiero w ich epoce.

3.Teocentryzm-kultura średniowiecza, która była nastawiona na Boga. Uznawano go wówczas za przyczynę, ośrodek, cel wszystkiego. Taki pogląd, sprowadzający wszystkie sprawy ludzkie do Boga oraz podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie strefy kultury.(Św. Augustyn)

4.Uniwersalizm-Dominacja kościoła była przyczyną uniwersalizmu, czyli jednolitości epoki średniowiecza. Gdziekolwiek docierały idee chrześcijańskie, kultura przybierała podobną formę, a filozofia, sztuka i literatura podejmowały te same problemy i motywy.

5.Motyw Deesis- to charakterystyczna dla sztuki średniowiecza kompozycja przedstawiająca trzy postaci: Chrystusa jako sędziego na tronie oraz Marię i Jana Chrzciciela. Jest to motyw występujący zarówno w sztuce Wschodu, jak i Zachodu.

6.Hierarchia-wizja średniowiecznego uporządkowanego świata. Zakłada ona ogromny dystans pomiędzy bogiem a człowiekiem.

7.Pośrednictwo-średniowieczna religijność stworzyła koncepcję pośrednictwa pomiędzy stwórcą a stworzeniem. Pośredniczyć miały istoty doskonałe: Jan Chrzciciel, Maryja.

8.Archaizm-to element językowy, który stał się z różnych względów przestarzały. Archaiczne formy językowe według podziału: archaizmy leksykalne(gospodzin, zbożny), fonetyczne(Krzciciel), fleksyjne(zyszczy), słowotwórcze(Bogurodzica), znaczeniowe(inne znaczenie dzisiaj), składniowe(Bogiem sławiena)
9.Bogurodzica-:
1)Jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy polski tekst poetycki.
2)Niegdyś przypisywano jej autorstwo św. Wojciechowi; dziś zwykle przyjmuje się, że tekst powstał w połowie XIII w.
3)Bogurodzica odgrywała niegdyś rolę hymnu narodowego: śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem; pisze o tym w XV w. Historyk Jan Długosz, nazywając Bogurodzicę „pieśnią ojczystą”
4)Pierwotna Bogurodzica to jedyne dwie strofy rozdzielone refrenem Kyrieleison. Właśnie refren składnia uczonych do hipotezy, że Bogurodzica mogła być po prostu rozwinięciem greckiej formuły, niezrozumiałej przecież dla większości wiernych.
5)Pieśń oparta jest na idei pośrednictwa. Wspólnota wiernych zwraca się w niej do Marii o wstawiennictwo u swojego Syna oraz do samego Jezusa, by ze względu na osobę Jana Chrzciciela dał modlącym się szczęśliwe i bogate życie na ziemi, z także wieczne bytowanie w raju.

10.Styl Romański:
a)w malarstwie-Na romańskich obrazach postaci ludzkie są płaskie i odrealnione. Wokół madonny namalowanej przez włoskiego malarza Duccia unoszą się aniołowie. Scena ujęta jest bez żadnej perspektywy. Tło obrazu jest złote, co sugeruje idealną bezczasową przestrzeń szczęśliwego bytowania w niebie.
b)w architekturze-Styl romański rozwija się między XI a XIII stuleciem. Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII w.). Charakteryzuje się ona prostotą i masywnością. Grube, zbudowane z kamiennych ciosów mury nakryte są ciężkim sklepieniem w kształcie połowy walca. Okna są niewielkie, okrągło łukowe, a bryłę budynku urozmaicają wieże i liczne, zwykle półkoliste przybudówki.

11.Styl Gotycki:
a)w malarstwie-Gotyk to sztuka schyłku, czyli „jesieni” średniowiecza (XIII-XV w.) Katedra Reims jest to budowla strzelista o cienkich ścianach, przebitych wysokimi, ostrołukowymi oknami. Niektóre spośród kościołów tej epoki przypominają monstrualne, przyczajone pająki z wzniesionymi w górę czułkami wież.
b)w architekturze-rozwinęło się wówczas malarstwo o ostrym, wyrazistym rysunku. Artyści śmiało wydłużają postaci, dbając przede wszystkim o ich siłę wyrazu-ekspresję. Wyobraźnia późnogotyckich artystów jest często okrutna. Z upodobaniem prezentują oni sceny męki i tortur, okaleczenie i zdeformowanie cierpienia ciała zbawiciela i świętych.

12.Apokryfy-Z głodu szczegółów, których nie ma w Piśmie Świętym, wyrosła popularność
apokryfów. Apokryf to uzupełnienie opowieści biblijnych, mające pozory autentyzmu. Ich autorstwo przypisywano bowiem uczestnikom historii świętej.

13. Pieta- w sztukach plastycznych: przedstawianie Matki Boskiej rozpaczającej nad ciałem Chrystusa złożonym na Jej kolanach.

14.„Posłuchajcie bracia miła”- jest to utwór pochodzący z XV w. Jest to gatunek charakterystyczny dla lamentacji, żalu, ubolewań. Inne tytuły utworów to: „Lament świętokrzyski”, „Żal matki Boskiej pod krzyżem”. W tekście Maryja przedstawiona jest jako ludzka matka, która płacze, żali się nad cierpieniem swojego syna. W tekście „Posłuchajcie bracia miła” matka cierpi jak inni ludzie. Tę osobistą, ludzką tragedię podkreślają zdrobnienia: Synku, główka, a także formy gramatyczne zaimka: mój, moja, ja, twoje. Utwór opiera się na motywach apokryficznych

15.Tomizm-filozofia św. Tomasza z Akwinu- Nawiązał do filozofii Arystotelesa. Wszystko, co jest, składa się z materii i formy; ciało to cześć materialna człowieka, dusza zaś to jego forma; czyli człowiek to połączenie duszy i ciała a nie sama dusza. Człowiek poznaje dzięki rozumowi lub przez wiarę; te dwa porządki poznania nie są sprzeczne, lecz uzupełniają się nawzajem; rozum może pojąć wszystko-nawet Boga. Wszystko, co istnieje, jest hierarchicznie uporządkowane. Najważniejsze dzieła: Summa teologiczna, gromadząca całą średniowieczną wiedzę o Bogu, człowieku i świecie.

16.Augustynizm-nauka św. Augustyna-Nawiązał do filozofii Platona. Świat dzieli się na dwie sfery: materialną i duchową; człowiek jest duszą uwięzioną w ciele. Wszystko, co istnieje, powstało dzięki miłości Bożej. Miłość to uniwersalna siła, która sprawia, że wszystko dąży do Boga. Poznajemy przez miłość oraz intuicję, a także dzięki oświeceniu przez Boga. Wszystko, co stworzył Bóg, jest dobre, stąd zło nie istnieje- jest nicością; człowiek jest wolny, może wiec odwrócić się od dobra i skierować ku nicości; czyli zło wynika z wolności ludzkiej. Dzieje ludzkości to walka dwóch państw: Państwa Bożego, które zaludniają ludzie cnotliwi, przeznaczeni do zbawienia, i państwa ziemskiego składającego się z grzeszników, na których oczekują piekielne otchłanie. Najważniejsze dzieła: Wyznania, O Państwie Bożym

17.Scholastyka-to średniowieczna metoda filozoficzna, polegająca przede wszystkim na:
-oparciu wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach
-podporządkowaniu wiedzy zasadom wiary.

18.Litania-to rodzaj modlitwy składający się z paralenie zbudowanych zwrotów do Boga lub jakiejś świętej osoby i powtarzających się próśb wyrażonych za pomocą form trybu rozkazującego.
Plankt to gatunek poezji średniowiecznej. Wyrażony w nim jest żal po zmarłym oraz wezwanie wszystkich do współcierpienia

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison
Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison

Wszystkie teksty zapisane po polsku w średniowieczu –to zabytki naszego języka.Są one świadectwem procesów,które zachodziły wówczas w polszczyźnie.Cennymi zabytkami są zachowane odpisy tekstu Bogurodzicy.

"Posłuchajcie bracia miła..." to liryka skargi. Utwór zawiera motyw Matki Boleściwej sto-jącej pod krzyżem katowanego Syna. Monolog Marii uwydatnia ludzki wymiar cierpienia. Zawarty jest także obraz męki; pasji Syna. W pieśni istnieją opozycje czasowe (przeszłość i doświadczana dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfera ziemska i duchowa). Współczucie Stabat Mater dla matek ziemskich czyni ją Matką Miłosierdzia; pośredniczką między ludźmi, a Bogiem. Utwór stał się inspiracją dla współczesnych twórców (np. Józef Wittlin w wierszu okupacyjnym przedstawia kobietę stojącą przed powieszonym przez Niemców synem - stanowi ona alegorię Matki Polski). Śledząc utwory "wieków średnich" spotykamy się również z modelem miłości najczystszej, cierpliwej, nie szukającej poklasku - miłości matczynej. W pieśni " Posłuchajcie bracia miła.." Maryja cierpi jak każda ziemska matka, która patrzy na krzywdę i ból swojego dziecka. Maryja kocha swojego syna , podkreśla Jego człowieczeństwo i boskość , chce ulżyć mu w cierpieniu , pragnie by każda matka zanosiła swoje modły do Boga .