Troska o ojczyznę w dorobku twórców Renesansu.

TROSKA O LOSY OJCZYZNY W DOROBKU TWÓRCÓW RENESANSU

Pogarszająca się sytuacja w kraju; elekcja, obojętność wobec praw państwa, prywata wśród szlachty, chęć zdobycia bogactwa oraz powstający rys w strukturze rzeczpospolitej spowodowały iż poeci dostrzegający powagę sytuacji i zdający sobie sprawę, że sytuacja ta może doprowadzić do kryzysu w państwie zaczęli tworzyć utwory nawołujące do zerwania z panującą wówczas znieczulicą. Troski o losy ojczyzny zawierały dzieła tak wielkich poetów jak Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Piotr Skarga czy Andrzej Frycz – Modrzewski.

Najwyższy poziom osiągnęły dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego wprowadzające czytelnika w najistotniejsze sprawy, często bolesne, ukazujące skomplikowany splot problemów i ich złożoność. Modrzewski w celu „poprawy rzeczpospolitej” stworzył rewolucyjny program reform stanowiący najwyższe osiągnięcie polskiej myśli politycznej w dobie renesansu . Głosił on,że państwo powinno zapewnić obywatelom opiekę prawną oraz zabezpieczyć ludność przed wyzyskiem i krzywdą. Szczególną wagę przywiązywał do prawodawstwa, domagając się równości wszystkich obywateli wobec prawa sądowego. Frycz przedstawiał w nowoczesny sposób funkcję państwa od której żądał kontroli różnych dziedzin życia, domagał się wzmocnienia władzy królewskiej żeby ukrócić samowolę feudałów podkreślając jednocześnie iż król w Polsce powoływany jest z woli obywateli. Pisarz żądał ograniczenia wpływu duchowieństwa na program nauczania w szkołach a także udostępnienia nauki dla młodych mężczyzn we wszystkich stanach. Autor w zdecydowany sposób potępia niesprawiedliwą wojnę, lecz walkę w obronie zagrożonej ojczyzny uważa za obowiązek obywatelski.

Kolejnym przejawem zainteresowania losami rzeczpospolitej jest „Pieśń o spustoszeniu Podola” Jana Kochanowskiego. Podmiot liryczny przedstawia sytuacje w jakiej znaleźli się Polacy po klęsce w wojnie z Tatarami. Wyraża swą rozpacz z powodu spustoszenia ziemi Padolskiej i pohańbienia tych, którzy dostali się w ręce pogan. Poeta stwierdza, że nadszedł czas by zebrać siły i stanąć do walki, lecz w tym celu szlachta musi porzucić swoje wygody i zaprzestać z biesiadami a zainwestowała pieniądze w wojsko i armię, Kochanowski tłumaczy iż należy reagować póki nie jest za późno i można jeszcze zmienić sytuację kraju. Nawołuje do narodu by zainwestowali w końcu w tarcze, broń, szable i zaczęli się bronić, o czym świadczą słowa:

„Skujmy talerze na talery, skujmy
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!
Inszy to darmo po drogach miotali,
A my nie damy, bychmy wcale trwali”

Kochanowski w pieśni V nawołuje by obudzić się i zacząć działać zamiast uciekać czy chować się, co możemy potwierdzić słowami:

„Zetrzyj sen z oczu, a czuj w czas o sobie”

Poeta w swym dziele przekonuje Podolan że z każdego niepowodzenia można wyciągnąć wnioski i zadbać o to, żeby było lepiej. Mówi on iż jeżeli nie wyciągniemy wniosków ze szkody sytuacja będzie się pogarszać, o czym przekonuje nas fragment:

„Polak mądry po szkodzie,
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.”
Wówczas przestrogi pisarzy zostały zlekceważone przez co potwierdziła się powyższa przepowiednia Jana Kochanowskiego.

Natomiast w twórczości Piotra Skargi zainteresowanie losami Ojczyzny widoczne jest w „Kazaniu sejmowym”. Poeta chcąc zwrócić uwagę na kiepski stan kraju porównuje Polskę do tonącego okrętu, nawołując do jego ratowania, gdyż idzie on na dno, to samo czeka ludzi i ich majątek, jeśli okręt zatonie. Jeśli zaś nie zatonie, przetrwa także Ojczyzna. Głupimi nazywał tych którzy zamiast wylewać wodę z tonącego okrętu zajmuje się rozbudową swego majątku, nie zwracając uwagę na lasy innych ludzi oraz całego narodu. Poeta przyrównuje także Polskę do matki , która nas urodziła, wychowała, żywiła, dała schronienie, pieniądze i szczęście, dzięki tej metaforze udowadnia że naszemu krajowi należy się miłość oraz szacunek za wszystko co mu zawdzięczamy. W tych wspaniałych porównaniach, uderzających w nasze sumienie Skarga zaprezentował idealną postawę patriotyczną. Główny cel jego twórczości stanowiło przekonanie ludności do tego, iż o ojczyznę trzeba dbać. Autor poświęca się analizie „Chorób Rzeczpospolitej” do których zalicza:
brak zainteresowania własnym państwem
dbanie wyłącznie o własne interesy
sąsiedzkie spoty
osłabienie wiary katolickiej
niesprawiedliwe prawa
słabą pozycję władzy królewskiej.

Mikołaj Rej z kolei posługując się utworami „Żywot człowieka poczciwego” oraz „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem...” opisuje ówczesną sytuację w kraju oraz przedstawia sposób zachowania prezentowany poprzez wzorzec osobowy jak również zachowanie obowiązujące w opisywanym przez niego czasie.
Wspomniany powyżej wzorzec osobowy reprezentowany przez poczciwego ziemianina to szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawi i spokojny żywot, wzorujący się na filozofii stoickiej. Jest on opisany w „Żywocie człowieka poczciwego”. Rej podnosi kwestie ważne w życiu każdego człowieka - małżeństwo, obowiązki obywatelskie, wychowanie dzieci, daje on wiele pouczeń dotyczących wychowania dzieci, młodzieży, mówi także jak należy gromadzić doświadczenie w młodości i wieku dojrzałym oraz przedstawia propozycje zachowania na starość. Szczególny nacisk autor kładzie na wieku dojrzałym. Twierdzi iż prawdziwe szlachectwo jest obowiązkiem wobec ojczyzny, króla i poddanych a także szereg cnót którymi należy się charakteryzować. Zainteresowanie losem ojczyzny jest tutaj przedstawione poprzez parenezę, która wskazuje prawidłowy sposób zachowania mający na celu pomóc krajowi. Rej wyśmiewa naśladowców obcych mód i snowizm szlachciców. Za najwartościowsze uważa życie na wsi i radość z dobrodziejstw natury.
„Krótka rozprawa między trzema osobami” ukazuje problemy ówczesnych sejmów i sejmików poprzez wprowadzenie 3 postaci: Szlachcica, którego prezentuje Pan, Duchownego pokazanego poprzez Plebana oraz Chłopa którego ukazuje Wójt. Rej wybrał popularną formę dialogu, często stosowaną w publicystyce renesansowej ułatwiającą przekonywanie czytelnika. Każda z trzech osób dialogu ma swoje racje, a sukces autora jako ideologa polega na tym, że opowiadając się po stronie koniecznych reform, dostrzegał złożoność problematyki i umiał ją przedstawić unikając uproszczeń. Ksiądz lekceważy wiernych, nie odprawia mszy porannych, bierze łapówki, odpuszcza grzechy za pieniądze.
„Aboć się ten ksiądz z nas śmieje?
Mało śpiewa, wszystko dzwoni,
Msza nie była, jako łoni”

„Jutrzniej – tej nigdy nie słychać
(...)odśpiewa ją czasem sowa,
Bo więc księdzu cięży głowa”
Prostacy wiedzą tylko to co usłyszą od księdza na kazaniu, nie mają własnego zdania i podporządkowują się pod obowiązujące zwyczaje.

„My prostacy (…)
A cóż wiemy nieboracy?
To mamy za wszystko zdrowie
Co on nam w kazaniu powie”
„Ksiądz pana wini, pan księdza
A nam, prostym, zewsząd nędza”

Urzędnicy biorą łapówki, dbają tylko o siebie a wpatrując się wyłącznie w swoje sprawy zaniedbują Rzeczpospolitą.
„gdyby nie pamiętne
I sędzić też nic niechętnie”

”Każdy we swe skrzydło goni,
Panowie Pospolitej Rzeczy
Żadny tam nie ma na pieczy”


Renesans był więc okresem w którym poeci troszczyli się o dobro ojczyzny, stali się niejako sumieniem narodu dlatego też literatura okresu odrodzenia zajmuje wzniosłe miejsce w formowaniu nowego kształtu Polski. Twórcy tego okresu jako pierwsi rozpoczęli kształtować dojrzałość polityczną i społeczną obywateli, starali się oni bowiem dotrzeć do najszerszego grona odbiorców . Ich sądy były nasycone jednoznaczną, ironiczną oceną, z innego punktu widzenia można odnaleźć w powyższych przykładach ponadczasowe wartości, każdy naród bowiem powinien dbać o własne bezpieczeństwo, niezależnie od wieku, tak więc przesłanie utworów renesansowych – zawarta tam troska o losy ojczyzny i prezentowany sposób zachowania jest ponadczasowy.