Starożytna Grecja

Sztuka starożytnej Grecji Encyklopedia

dzieli się na następujące okresy kulturowe:

1. XI w. p.n.e. - Egejski
2. XI - VI w. p.n.e. - Archaiczny
3. V - IV w. p.n.e. - Klasyczny
4. I I I w. - Hellenistyczny

ad.1
W tym okresie wykształciły się dwie kultury.

Pierwsza, tzw. kreteńska lub minojska z głównym ośrodkiem na Krecie. Najsłynniejszym zabytkiem tej kultury jest pałac w KNOSSOS. Składa się on z dużej liczby pomieszczeń i komnat, wśród których wyróżnia się sala tronowa. Na ścianach pałacu namalowane są freski, wnętrza zdobią także oryginalne kolumny.

Drugą kulturą jest kultura mykeńska. Najbardziej znanym obiektem jest zamek obronny w Mykenach, z którego pozostała jedynie Brama Lwic.

ad.2
W VIII w. p.n.e. wykształciły się dwa porządki budowania:

- dorycki
- joński

Świątynia grecka posiadała rzędy kolumn usytuowane z przodu lub obiegające ją dookoła. Wnętrze skromne, było miejscem przechowywania bóstwa, a wszystkie uroczystości odbywały się na zewnątrz. Najbardziej interesującą była, zaliczana do 7 cudów świata, Świątynia Artemidy w Efezie. Nie zachowana do dzisiaj. Okres archaiczny to również malarstwo na wazach (ornamenty geometryczne i postacie ludzkie traktowane płasko, sylwetowo).

ad.3

Okres klasyczny to okres największego rozkwitu gospodarczego Grecji oraz najbujniejszego rozkwitu sztuki. Za czasów Peryklesa powstaje kompleks zabudowań na Akropolu. W jego skład wchodzą:

- PARTENON - poświęcony Atenie Partenos i innym bogom, styl dorycki
- ERECHTEJON - w portyku posiada zamiast kolumn posągi kobiet, tzw. kariatydy
- ŚWIĄTYNIA NIKE - maleńki obiekt w stylu jońskim
- PROPYLEJE - brama i zabudowania towarzyszące
- TEATR DIONIZOSA - usytuowany u wzgórza

RZEŹBA

- MYRON - Jego sztandarowym dziełem jest Dyskobol. Postać atlety uchwycona jest w momencie, kiedy zawodnik zamierz wyrzucić w górę metalowy krążek. Jest to niezwykle interesujące, oryginalne w formie studium ruchu i anatomii.

- POLIKLET - stworzył kanon idealnej sylwetki ludzkiej, czego uosobieniem jest posąg Doryforosa. Młodzieniec pokazany jest w postawie tzw. KONTRAPOSTU (cały ciężar ciała spoczywa na jednej nodze, druga swobodnie ugięta w kolanie).

- FIDIASZ - był największym spośród największych; tworzył dzieła ogromne, monumentalne. Pracował przy powstawaniu Akropolu (posąg Ateny Partenos, płaskorzeźby w tympanonie Partenonu). Spod jego dłuta wyszedł również nie zachowany do dzisiaj posąg Zeusa olimpijskiego.

ad.4

Podboje Aleksandra Macedońskiego spowodowały ekspansję sztuki greckiej na inne tereny. Kultura hellenistyczna składa się z pierwiastków greckich oraz elementów wschodnich. Najsłynniejszą budowlą jest tzw. Akropol pergamoński (nowatorskie rozwiązania urbanistyczne).

Z tego okresu pochodzą dwie rzeźby:

- NIKE Z SAMOTRAKI oraz - WENUS Z MILO

ENCYKLOPEDIA

GRECJI STAROŻYTNEJ SZTUKA. Twórczość artyst. Greków rozwijała się XI–I w. p.n.e. na Płw. Bałkańskim, wyspach M. Egejskiego, w Azji Mniejszej, pd. Italii, na Sycylii, wybrzeżach M. Śródziemnego i M. Czarnego; poprzedziła ją sztuka mykeńska (helladzka sztuka), której osiągnięcia wykorzystywała początkowo w kształtowaniu własnych form. Sztukę starożytnej Grecji okresu archaicznego (XI–VI w.) rozpoczęła faza sztuki protogeom. (XI–X w.), łączącej elementy gr. z mykeńskimi, i faza sztuki geom. (X–VIII w.), którą reprezentowały: ceramika malowana w różnorodne wzory geom. (amfory, kratery, dipylońskie wazy), drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej oraz architektura — domy i małe świątynie w typie megaronu; w VII w. pod wpływem sztuki Bliskiego Wschodu powstał w ceramice tzw. styl orientalizujący, bogaty we wsch. motywy roślinne i zoomorficzne (ceramika Koryntu, Cyklady, Rodos), a w architekturze sakralnej ustalił się typ świątyni z peristazą (Grecji starożytnej świątynie); w końcu VII w., m.in. na jej potrzeby, powstała monumentalna rzeźba w kamieniu (poros, marmur), w VI w. dążąca do przełamania obowiązujących zasad symetrii i frontalizmu (np. Moschoforos) oraz do prawidłowego oddania ruchu; pojawiły się szkoły rzeźb. (np. w Wielkiej Grecji i na Eginie; egineckie marmury) o 2 gł. kierunkach: doryckim — surowym, tektonicznym (Argos, Korynt, Sykion) i jońskim — miękkim w modelunku, bardziej dekor. (Samos, Naksos, Paros, Chios); szkoła attycka (od poł. VI w.) połączyła oba kierunki; typowe dla tego okresu są m.in. posągi kor (Kora Berlińska) i kurosów (Kuros z Melos), rzeźba arch. i stele nagrobne; rozwija się czarnofigurowe, a nieco później czerwonofigurowe malarstwo wazowe (greckie wazy) oraz rzemiosło artyst.: wyroby z brązu (statuetki, naczynia, lustra), terakoty i kości słoniowej, gemmy. W okresie klasycznym (V–IV w. p.n.e.) powstał nowy typ miast (Milet, Pireus) na funkcjonalnym planie z prostokątną siatką ulic (Hippodamos z Miletu); rozwinęły się: rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), monumentalne malarstwo ścienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe w stylu swobodnym, rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki, Zeus z Artemizjon) i w kamieniu (np. dekoracja świątyni Zeusa w Olimpii). W 2 poł. V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się gł. ośr. sztuki; działali tu najwybitniejsi architekci (Iktinos, Kallikrates i Mnesikles), rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos, Kallimach) i malarze (Agatarchos z Samos, Apollodoros z Aten); dokonała się synteza porządków arch.: doryckiego i jońskiego (Hefajstejon, Partenon); we wnętrzach pojawiła się kolumna koryncka (świątynia Apollina w Bassaj); w rzeźbie Poliklet oprac. kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i wprowadził kontrapost; wspaniale rozwinął się relief wotywny (m.in. Demeter, Triptolemos i Kora) i nagrobny ( Stela Hegeso) oraz ukształtował się portret syntet. (Perykles Kresilasa); pod koniec V w. powstał tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike z Olimpii Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej (buleuterion, teatr, stadion); powstał nowy typ budowli sakralnej (tolos) i świeckiej (hotele w Olimpii i Epidaurze, arsenał w Pireusie); w Azji Mniejszej nastąpił renesans architektury jońskiej (mauzoleum w Halikarnasie); w tym czasie w rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy), odmienne ujęcia formalne (m.in. miękki modelunek) oraz przedstawianie zróżnicowanych stanów psych. postaci; w portrecie utrwaliły się tendencje realist. (Silanion, Lizystrat); największymi mistrzami tego okresu byli: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii oraz Lizyp — twórca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos) i odkrywca rzeźb. głębi; w malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) oraz utrwalił się iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles z Kolofonu), a w malarstwie ceram. — tzw. styl kerczeński (Ateny) i gnathia (pd. Italia). W okresie hellenizmu (323–30 p.n.e.) sztuka gr. (zw. hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie przez asymilację elementów, gł. orientalnych, a także bardziej laicka i uniwersalna; nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego (szczytowe osiągnięcie — latarnia mor. na Faros); w miastach zakładanych na planie hippodamejskim, np. Aleksandrii, z wyodrębnionymi dzielnicami (adm., handl. itp.), przestrzeń agory i świętych okręgów wytyczały i organizowały portyki (często piętrowe); wznoszono monumentalne budowle — świeckie (buleuteriony, teatry, biblioteki, gimnazjony) i sakralne (świątynie, tolosy, ołtarze; pergameński ołtarz); w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z perystylem, malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi (m.in. na Delos); wprowadzono konstrukcję łuku z ciosów klinowych (najstarszy w bramie miejskiej w Dura Europos); powszechnie stosowano porządek joński (np. Didymajon k. Miletu), rzadko — koryncki (Olimpiejon w Atenach); rzeźba, inspirowana stylem z IV w. p.n.e., skłaniała się ku naturalizmowi; w kompozycji osiągnięto pełną przestrzenność (spiralny skręt ciała, ruch w głąb); rozwinięto 3 tendencje formalne: tzw. barok (dynamizm, patos) z gł. ośrodkami w Pergamonie (Gal zabijający żonę ) i na Rodos (Nike z Samotraki, Laokoona Grupa), tzw. rokoko (intymność, finezja), m.in. w Aleksandrii, oraz klasycyzm (adaptacje i kopie starych dzieł), gł. w Atenach (Demeter i Despojna Damofona, Wenus z Milo); pogłębiony psychologicznie portret analit. (oficjalny i prywatny) osiągnął w poł. II w. pełnię realizmu; drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe z Tanagry (tanagryjskie figurki) i Myriny; malarstwo sztalugowe, posługujące się enkaustyką; (kopie rzym. w Pompejach), odkryło nowe tematy (pejzaż, martwa natura); ceramika malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form (megaryjskie czarki); rozwijało się też rzemiosło artyst., m.in. toreutyka, złotnictwo, gliptyka. W okresie rzymskim (I–IV w.) sztuka gr. była coraz częściej anonimowa i mniej oryginalna; wcześniej jej wpływom ulegała m.in. sztuka etruska i rzym.; w pewnych okresach determinowała styl sztuki pers. i egip.; jej dziedzictwo przejęła sztuka bizant. i koptyjska; od czasów renesansu sztuka gr. stała się jedną z gł. podstaw sztuki nowoż., a zwł. teorii klasycyzmu.

M.L. BERNHARD Historia starożytnej sztuki greckiej, t. 1 Sztuka grecka archaiczna, Warszawa 1989, t. 2 Sztuka grecka V wieku p.n.e., Warszawa 1970, t. 3 Sztuka grecka IV wieku p.n.e., Warszawa 1974, t. 4 Sztuka hellenistyczna, Warszawa 1980.