II Wojna Światowa

Kalendarium wydarzeń Wojny Obronnej 1939

1.09 Początek II wojny światowej. O godz. 4:45 wojska niemieckie bez wypowiedzenia wojny przekraczają granice Polski. Obrona Poczty Polskiej w Gdańsku. Bitwa powietrzno-morska w Zatoce Gdańskiej. Początek działań Polskiej Marynarki Wojennej na Bałtyku. Brygada Pościgowa w czasie walk powietrznych nad rejonem Warszawy zestrzeliwuje 14 samolotów wroga. Dywizjon polskich niszczycieli (Grom, Błyskawica i Burza) przybywa do Rosyth (W.B.). Początek działań PMW na Morzu Północnym. Zdrada Polski przez Francję i Anglię, które nie podejmują żadnych działań wynikających z paktu o wzajemnej pomocy.
1-2.09 Armia "Kraków" toczy bitwę na przygotowanych pozycjach obronnych nad granicą.
1-3.09 Armia "Modlin" toczy bitwę obronną pod Mławą. Prawoskrzydłowa Grupa Operacyjna "Wschód" armii "Pomorze" walczy nad rzeką Osą i nad jez. Mełno. Klęska sił lewego skrzydła armii "Pomorze" w Borach Tucholskich. Walki opóźniające armii "Łódź" na przedpolu głównej pozycji obronnej, zakończone wycofaniem się na linie Warty i Widawki.
3.09 Anglia, Francja, Australia i Nowa Zelandia wypowiadają wojnę Niemcom. Okrążenie i zniszczenie 7 Dywizji Piechoty z armii "Kraków" pod Janowcem na pd.- wsch. od Częstochowy. Powstaje luka we froncie polskim pomiędzy armiami "Łódź" i "Kraków".
3-7.09 Odwrót armii "Kraków" za Nidę i Dunajec.
3-8.09 Wycofanie armii "Poznań" z Wielkopolski do rejonu Kłodawy.
4-7.09 Odwrót armii "Modlin" na lewy brzeg Wisły.
4-8.09 Odwrót armii "Pomorze" na Kujawy.
4-5.09 Armia "Łódź" przegrywa bitwę na Warcie i Widawce.
4.09 Brygada Bombowa atakuje nieprzyjacielskie wojska pancerne w rejonie Ciechanowa, Pułtuska, Wielunia, Radomska, Sieradza i Piotrkowa.
5.09 Niemiecki XVI Korpus Pancerny rozbija 19 Dywizję Piechoty odwodowej armii "Prusy" i zajmuje Piotrków Trybunalski. Utworzenie armii "Lublin". Walki opóźniające armii "Kraków" na przedpolach Krakowa. Proklamowanie neutralności przez USA.
6-8.09 Niepowodzenie próby wycofania armii polskich z zachodu na linię środkowej Wisły.
6.09 Niemiecki XVI KP opanowuje Tomaszów Mazowiecki. Rozbicie grupy północnej armii "Prusy" i przerwanie frontu. Nieudana próba armii "Karpaty" powstrzymania Niemców na Dunajcu i w Karpatach. Polskie Naczelne Dowództwo przenosi się do Brześcia nad Bugiem.
7.09 Brygada Bombowa atakuje nieprzyjacielskie wojska pancerne w rejonach: Stryków, Ozorków, Maków i Różan. Dywizjon polskich niszczycieli działających z baz angielskich podczas patrolowania atakuje niemiecki okręt podwodny na Atlantyku. Kapitulacja obrońców Westerplatte.
8.09 Dywizje szybkie armii niemieckiej wychodzą na środkowa Wisłę, wyprzedzając cofające się ku tej rzece oddziały armii "Łódź" i "Prusy" i zagrażają odcięciem dróg odwrotu armiom "Pomorze" i "Poznań". Obrona Warszawy odpiera atak niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Armia "Karpaty" opuszcza linię Wisłoka i cofa się za San. Utworzenie armii "Warszawa". Proklamowanie w Warszawie werbunku do ochotniczych formacji robotniczych.
8-9.09 Zniszczenie pod Iłżą grupy południowej polskiej armii "Prusy". Walki armii "Kraków" nad dolna Nidą. Niemiecki XIX Korpus Pancerny przerzucony z Pomorza do Prus Wschodnich, przełamuje polską obronę pod Wizną i otwiera sobie drogę w kierunku na Brześć. Niemiecka 3 armia forsuje dolny Bug.
9.09 Obrona Warszawy odpiera kolejny atak niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Początek natarcia armii "Poznań" nad Bzurą. Początek organizowania polskich oddziałów we Francji w obozie Coetquidan.
9-10.09 Odwrót sił głównych armii "Kraków" znad Nidy ku przeprawom na Wiśle pod Baranowem.
11.09 Wejście do Bitwy nad Bzurą Grupy Operacyjnej gen. Bołtucia, odbicie Łowicza. Sztab Naczelnego Wodza opuszcza Brześć nad Bugiem i udaje się do Włodzimierza Wołyńskiego.
11-12.09 Przeprawa sił głównych armii "Kraków" przez Wisłę pod Baranowem.
12.09 Awangarda niemiecka przez Sambor podchodzi pod Lwów. Początek obrony miasta.
12-14.09 Odwrót sił głównych armii "Kraków" na wschodni brzeg Sanu.
13.09 Pod Andrzejowem zostaje rozbita 18 Dywizja Piechoty z Samodzielną Grupą Operacyjną "Narew".
14-20.09 Przemarsz Wojska Frontu Północnego (utworzony 10-11.09) z północnej Lubelszczyzny do rejonu na południe od Chełma.
15.09 Wycofanie się armii "Warszawa" ze wschodniego brzegu miasta. Niemcy zamykają pierścień wokół stolicy.
15-20.09 Walki oddziałów "Małopolska" pod Jaworowem i w Lasach Janowskich mające na celu przebicie się do Lwowa.
16.09 Zmasowane uderzenie lotnictwa niemieckiego na armie "Poznań" i "Pomorze". Oddziały rozpoznawcze niemieckiej 4 armii, nacierającej z Prus Wschodnich i 14 armii - z Małopolski, nawiązują styczność w rejonie Włodawy. Okrążenie wojsk polskich znajdujących się na Lubelszczyźnie.
17.09 Decydujące uderzenie niemieckie nad Bzurą, złamanie zorganizowanego oporu Wojsk Polskich w widłach Wisły i Bzury. Armia Czerwona przekracza granice Polski. Agresja Związku Radzieckiego na Polskę.
17-18.09 Prezydent, Rząd, Naczelny Wódz przechodzą do Rumunii gdzie zostają internowani. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim. Nieudana próba przebicia się przez pierścień okrążenia północnej grupy armii "Kraków" i części armii "Lublin". Część armii "Poznań" przebija się przez puszczę kampinoską do Warszawy.
19.09 Upadek ostatnich punktów oporu na Kępie Oksywskiej; śmierć gen. Dąbka. Koniec walk Lądowej Obrony Wybrzeża.
20.09 Okręt podwodny "Wilk" przebija się z Bałtyku do Wielkiej Brytanii.
21-26.09 II Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim. Niepowodzenie próby przebicia się na południe wojsk Frontu Północnego.
22.09 Dowódca obrony Lwowa gen. W.Langer poddaje miasto wojskom radzieckim.
26.09 Garnizon Warszawy odpiera szturm nieprzyjaciela.
27.09 Zawieszenie broni w Warszawie.
29.09 Kapitulacja Modlina.
2.10 Kapitulacja Helu.
2-5.10 Pod Kockiem Grupa Operacyjna "Polesie" stacza ostatnią bitwę wojny obronnej 1939r.
14.10 Okręt podwodny "Orzeł" dociera do Wielkiej Brytanii po ucieczce z Talina.

Westerplatte

W okresie międzywojennym znajdowała się na Westerplatte polska Wojskowa Składnica Tranzytowa. Zgodnie z postanowieniami Ligi Narodów z 9 XII 1925 Polska uzyskała prawo do stacjonowania oddziału wartowniczego w sile 88 żołnierzy (2 oficerów, 20 podoficerów i 66 szeregowców). 31 XII 1925 Polska przejęła teren Westerplatte. W 1939 wobec zaostrzenia się stosunków niemiecko-polskich załogę Westerplatte wzmocniono do 182 żołnierzy (w tym 5 oficerów i 1 lekarz) i wyposażono w broń ciężką piechoty: 4 moździerze; 2 działka ppanc. 37 mm i działo piechoty 75 min oraz 16 ckm, 17 rkm i 8 lkm; 160 karabinów, 40 pistoletów, ok. 1000 granatów (dca mjr H. Sucharski, zastępca kpt. F. Dąbrowski). Na Westerplatte było 5 betonowych wartowni i przystosowane do obrony koszary; w sierpniu zostały zbudowane umocnienia polowe. 25 VIII 1939 przybył do Gdańska pod pretekstem "wizyty kurtuazyjnej" niemiecki pancernik Schleswig-Holstein.
1 IX o godz. 4.45 otworzył on na Westerplatte ogień z 19 dział kalibru od 88 do 280 mm, rozpoczynając tym II wojnę światową. Jednocześnie załogę Westerplatte zaatakowała kompania SS "Danziger-Heimwehr" i kompania szturmowa piechoty morskiej z pancernika. Atak ten i trzy następne; poprzedzane skoncentrowanym ogniem artyleryjskim pancernika oraz baterii ciężkiej artylerii z kierunku Wisłoujścia i baterii z kierunku Brzeżna, zostały odparte.
Od 2 IX Niemcy prowadzili ataki poprzedzane na przemian ostrzałem artylerii (w tym baterii haubic 210 mm) i nalotami samolotów nurkujących (eskadra stukasów; od 4 IX ostrzeliwały Westerplatte również 2 torpedowce).
6 i 7 IX Niemcy usiłowali podpalić las ropą, podwiezioną drezynami w cysternach. Następnie ściągnęli do walki nowe oddziały (szkolny baon saperów, oddziały Schutzpolizei i inne formacje), uzyskując prawie dwudziestokrotną przewagę liczebną. Łącznie w walkach o Westerplatte wzięło udział ok. 3400 żołnierzy niemieckich wyposażonych w 65 dział różnego kalibru, ponad 100 km, znaczną liczbę lekkich moździerzy i miotaczy ognia. 7 IX, o godz. 10.15, po nieprzerwanej 7-dniowej walce bohaterska załoga Westerplatte skapitulowała. Podczas walk o Westerplatte straty niemieckie wyniosły: ok. 300-400 zabitych i rannych. Straty polskie: 15 poległych oraz 50 rannych i kontuzjowanych. Obrońcy Westerplatte przez 7 dni wiązali znaczne siły niemieckie. Przekazywana przez polskie radio wiadomość, że "Westerplatte jeszcze się broni", podtrzymywała na duchu walczące wojska polskie. Po II wojnie, mimo licznych zmian nazewniczych, nazwę Westerplatte pozostawiono w historycznej postaci - dla upamiętnienia bohaterstwa polskiej załogi. Począwszy od 9 października 1966 r. każdy statek wpływający do portu gdańskiego zobowiązany jest opuścić banderę przed mijanym po lewej burcie monumentalnym pomnikiem z granitowych bloków - zbudowanym w hołdzie obrońcom Westerplatte.

Obrona Rejonu Umocnionego Hel

W okresie międzywojennym Hel stanowił pomocniczą bazę floty polskiej. W 1936 wschodnia część Helu uznana została za rejon umocniony, do 1939 jednak nie wybudowano na niej żadnych umocnień. Na półwyspie stacjonował dywizjon artylerii nadbrzeżnej oraz dywizjon artylerii plot., mieściły się zamaskowane podziemne składy uzbrojenia i amunicji. W 1939, w wyniku decyzji utworzenia na Helu głównej bazy floty wojennej, przeniesiono na półwysep część sprzętu z Warsztatów Portowych Marynarki Woj. w Gdyni; od strony lądu zbudowano 4 pozycje obronne. W maju przesunięto na Hel batalion KOP (dca mjr J. Wiszniewski), wzmocniony później kompaniami rezerwistów i marynarzy. W czasie wojny obronnej Polski 1939 załoga Rejonu Umocnionego Hel liczyła ok. 3000 żołnierzy. Ogólne dowództwo sprawował kmdr W. Steyer. W początkowej fazie wojny Niemcy atakowali Hel z powietrza i ostrzeliwali z morza. 8 IX, gdy korpus gen. L. Kaupischa osiągnął Zatokę Pucką, Niemcy zaatakowali półwysep od jego nasady w kierunku pozycji obronnych pod Swarzewem i Wielką Wsią. 12 IX przerwali te pozycje i izolowali Hel od lądu.
20-28 IX ostrzeliwali półwysep z artylerii lądowej i okrętowej; 25 i 27 IX ostrzeliwanie półwyspu prowadziły pancerniki Schleswig-Holstein i Schlesien. 29 IX Niemcy wznowili działania; siły piechoty i artylerii, wsparte lekkimi siłami morskimi dotarły 1 X pod Kutnicę. 2 X załoga Helu skapitulowała.

Obrona Kępy Oksywskiej

Na Kępie Oksywskiej mieściło się dowództwo floty, koszary, magazyny i warsztaty, stanowiska baterii nadbrzeżnej i artylerii plot. 1928-39 gł. baza floty polskiej wraz z portem wojennym Oksywie, stanowiącym północną część portu gdyńskiego. Latem 1939 po przeniesieniu gł. bazy floty na Hel Kępę Oksywską podporządkowano dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża płk. S. Dąbkowi.
1 IX oddziały Ląd. Obrony Wybrzeża (ok. 14 700 ludzi na wysuniętych pozycjach, na K.O. i w rej. Gdyni) zostały zaatakowane przez korpus gen. L. Kaupischa i zgrupowanie gen. F. Eberhardta. Niemcy dysponowali 3-krotną przewagą w ludziach, 4-krotną w broni masz., 9-krotną w artylerii.
1-9 IX oddziały polskie na Kępie Oksywskiej broniły się przed atakami lotnictwa niemieckiego i ostrzałem pancernika Schleswig-Holstein oraz zwalczały okręty niemieckie, które próbowały trałować Zatokę Gdańską. 10 IX Niemcy rozpoczęli ataki lądowe. Tego dnia, po upadku Redy, przedostały się na K.O resztki 1 mor. pułku strzelców (ok. 1000 ludzi) i 140 ludzi z rozbitego 5 baonu ON. 11 IX wszystkie oddziały na Kępie Oksywskiej płk Dąbek podporządkował dowódcy Mor. Brygady ON ppłk. S.Brodowskiemu. l2 IX Niemcy przeprowadzili generalny szturm, wsparty lotnictwem oraz artylerią lądową i okrętową; na północny -wschód krańcu Kępy Oksywskiej włamali się w pozycje polskie obrony i opanowali wieś Mosty; na północy i zachodzie kraju oddziały niemieckie 207 DP przełamały obronę polski w rejonie Kazimierza i Dębowej Góry. W sytuacji zagrożenia całej Kępy Oksywskiej płk Dąbek podjął decyzję wycofania oddziałów z przedpoli Gdyni. l3 IX przeszedł na Kępę Oksywską 2 mor. pułk strzelców oraz kompanie Czerwonych Kosynierów.

Bitwa nad Bzurą

9-18 IX 1939 nad Bzurą rozegrała się największa bitwa w czasie Wojny Obronnej Polski 1939, zwana BITWĄ NAD BZURĄ lub BITWA POD KUTNEM, stoczona przez armie polskie "Poznań" i "Pomorze" z niemieckimi 8 i 10 Armią z Grupy Armii "Sud". Bitwa przebiegała w trzech fazach: pierwsze dwie fazy miały charakter działań zaczepno-obronnych, podejmowanych przez stronę pol., trzecia obrony:
- I faza (9-l2IX) natarcie na Stryków
- II (13-lSIX) natarcie na Łowicz
- III (16-18 1X) odwrót na Warszawę, podczas którego siły pol. uległy rozbiciu.

Całością sił polskich dowodził dowódca armii "Poznań" gen. dyw. T. Kutrzeba. Skład armii "Poznań": grupa oper. gen. bryg. E. Knolla-Kownackiego - 14 DP (dca gen. bryg. F. Wład), 17 DP (dca płk dypl. M. Mozdyniewicz) i 25 DP (dca gen. bryg. F Alter); 26 DP (dca płk dypl. L. Strzelecki), Wielkopolska BK (dca gen. bryg. R. Abraham), dwanaście batalionów Brygady ON "Poznań" (dca płk S. Siuda), 7 pac (dca płk T. Bondar) oraz lotnictwo (dca płk dypl. pilot S. Kuźmiński): 3 dywizjon z 3 pułku lotnictwa myśl., 34 eskadra rozp., 33 i 36 eskadra obs.
Armie "Poznań" i "Pomorze" broniły, zgodnie z planem, terenu Poznańskiego i Pomorza. 1-3 IX armia "Pomorze" poniosła porażkę w Borach Tucholskich i wycofała się na południowy brzeg Wisły. Niemcy nie podjęli pościgu, ruszyli wojskami szybkimi na wsch. (w pasie na pn. od Wisły). Armia "Poznań", nie atakowana większymi siłami, pozostawała w obronie na terenie Wielkopolski. 5 IX, wobec odniesionych przez Niemców sukcesów na obu skrzydłach frontu polskiego. Naczelny Wódz zarządził ogólny odwrót na linię rzek: Narew, Wisła i San. Armie "Poznań" i "Pomorze", wysunięte w stosunku do pozostałych sił polskich bardziej na zachodzie, znalazły się w odosobnieniu. Otrzymały one w ramach odwrotu na nową linię obrony rozkaz odejścia na Warszawę. Odwrót dokonany nocami zapobiegł wykryciu wycofujących się wojsk przez lotnictwo niemieckie. 8 IX armie "Pomorze" i "Poznań" osiągnęły obszar Kutno, Włocławek, Koło. Równolegle do kierunku odwrotu obu armii polskich. zdążały niemieckie. 8 i 10 Armia, które dysponując wojskami szybkimi wyprzedziły siły polskie. 8 IX gen., Kutrzeba przedstawił Naczelnemu Dowództwu propozycję przeciwuderzenia w odsłonięte pn. skrzydło maszerującej ku Warszawie niemieckiej 8 Armii, uzyskania szerszego korytarza operacyjnego, dla ułatwienia odwrotu zabezpieczonego od północy linią Wisły, a od południa uchwyconą rubieżą obrony na południu od Bzury i linii kol. Głowno-Warszawa. W tym czasie na pozostałym froncie Niemcy rozwijali działania zaczepne: na północy osiągnęli Narew, na kier. Toruń, Warszawa posuwali się wzdłuż Wisły, w centrum (na kier. warszawskim) 8 A wyszła na linię Łęczyca Łódź; wojska szybkie 10 Armii (4 DPanc z 6 KPanc) usiłowały uchwycić z marszu Warszawę. Dowództwo niemieckie zakładając, że siły polskie z Pomorza i Poznańskiego wycofały się na wschód, dążyło do jak najszybszego opanowania stolicy i przekroczenia środkowej Wisły. Armia "Poznań" tymczasem przerwała odwrót i koncentrowała się w myśl decyzji gen. Kutrzeby do uderzenia w ogólnym kier. na Łódź, na skrzydło i tyłu niemieckiej 8 Armii. Armia "Pomorze" oddalona była jeszcze o 3-4 dni marszu od podstaw wyjściowych do natarcia. Dowództwo pol., mając dość dokładne informacje o ugrupowaniu niemieckim, planowało wykonanie manewru zaczepnego przez uderzenie armii "Poznań" na 30 DP osłaniającą skrzydło niemieckiej 8 Armii, rozbicie jej, następnie pobicie rozśrodkowanych sił 8 Armii we współdziałaniu z nadciągającą armią "Pomorze". Otrzymawszy zgodę Naczelnego Wodza, armia "Poznań" rozpoczęła 9 IX przeciwuderzenie z rejonów na północ od Bzury na niemiecką 30 i 24 DP, rozciągnięte w marszu między Łęczycą a Łowiczem. Natarcie w ogólnym kierunku na Stryków prowadziła grupa oper. Gen. Knolla (14, 17 i 25 DP). Prawe skrzydło natarcia ubezpieczała w rej. Dąbie Podolska BK, działająca w kierunku na Uniejów, lewe skrzydło - Wielkopolska BK, nacierająca z rej. Soboty przez Bielawy na Głowno. Siły polskie mimo kilkakrotnej przewagi liczebnej, jaką miały początkowo nad Niemcami, oraz czynnika zaskoczenia (uderzenie polski zaskoczyło dowództwo 8 Armii niemieckiej) nie zdołały osiągnąć zasadniczego celu, zadały jednak duże straty 30 DP (straciła ok. 1500 ludzi i znaczne ilości sprzętu) i odrzuciły ją ok. 20 km na południe; zdobyły Górę Św. Małgorzaty, Ryski, Łęczycę i Piątek; znaczne straty w ludziach i sprzęcie zadały również dalszym podchodzącym do walki dywizjom 8 Armii.
10 IX po południu, w czasie pościgu, pol. 17 DP stoczyła z 17 DP niemieckim ciężki bój spotkaniowy w Małachowicach. 11 IX armia "Poznań", kontynuując natarcie siłami Podolskiej BK i 25 DP, walczyła w rejonie na południowy - zachód od Łęczycy z nadchodzącą 221 DP Niemiec; 17 DP wyparła z Grabiszewa, Małachowic i dworu Sokolniki oddziały 17 DP niemieckiej, a 14 DP osiągnęła Mąkolicę i Koźlę. Na lewym skrzydle natarcia weszła do walki grupa oper. Gen. Bołtucia z armii "Pomorze", zdobywając siłami 4 DP Sobotę i las pomiędzy Bielawami a Głownem, a 16 DP Łowicz. Reszta sił armii "Pomorze" znajdowała się w obronie w rej. Włocławek, Brześć Kujawski, Koło, frontem na zach. i północno - zachodnim, wiążąc walką niemiecką. Już od 11.IX zaczęli Niemcy kierować nad Bzurę nowe siły, głównie z 10 Armii, także z 4 Armii (3 KA i 3 DP) oraz z odwodów GA "Sud". Siły te początkowo podlegały dowódcy 8 Armii, od 15 IX ponownie przeszły pod dowództwo 10 Armii. l2 IX dowódca GA "Sud" skierował nad Bzurę lotnictwo grupy lotniczej. gen. W. Richthofena, później także część sił z 4 Floty Powietrznej. 12 IX wieczorem wykonująca główne natarcie grupa gen. Knolla osiągnęła linię Stryków-Ozorków. W tym samym dniu gen. Kutrzeba otrzymawszy wiadomości o wycofaniu się do Modlina dywizji armii "Łód", z którymi nie było dotychczas łączności, wydał rozkaz przerwania bitwy. Nowy plan przewidywał uderzenie siłami armii "Pomorze" przez Łowicz na lasy skierniewickie. W nocy na 13 IX grupa gen. Knolla wycofała się na północny brzeg rzeki. Nie wiedząc o tym, Niemcy w obawie ponownego natarcia sił polskich odeszli na południe. W tej fazie bitwy inicjatywa pozostawała nadal w rękach dowództwa polskiego. Na mocy decyzji gen. Kutrzeby 4, 16 i 26 DP oraz Wielkopolska BK pod dowództwem gen. Bortnowskiego miały w nocy na 14 IX uderzyć z północnego brzegu Bzury przez Łowicz na Skierniewice oraz uchwycić Sochaczew i Puszczę Kampinoską. Grupa oper. Gen. Knolla miała wycofać się nad B. i przebić do Warszawy. Dla osłony od pn. i zach. utworzono grupy oper.: pod dowództwem gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego (skład: 15 27 DP i 19 pp.) i pod dowództwem gen. S. Grzmota-Skotnickiego (skład: 70 pp., Wielkopolska Brygada ON, 8 baon strzelców 5 baon ckm, Podolska BK i resztki Pomorskiej BK). Rano 14 IX zgrupowanie gen. Bortnowskiego rozpoczęło natarcie; 26 DP mimo silnego oporu niemieckiego sforsowała B. 16 DP również sforsowała B. i toczyła ciężkie walki o Łowicz; 4 DP osiągnęła szosę Łowicz-Głowno. O godz. 10 gen. Bortnowski otrzymał meldunek lotniczy donoszący o licznych kolumnach pancernych na drogach między Błoniem a Sochaczewem, maszerującej spod Warszawy niemieckiej 4 DP. W obawie, że dywizja niemiecka jeszcze tego samego dnia może przekroczyć słabo bronioną Bzurę i wyjść na tyły polskiej 26 DP nacierającej w kierunku na Skierniewice, gen. Bortnowski wydał 26 DP rozkaz odwrotu za B.; dywizja poniosła duże straty. Gdy do odwrotu przeszła także część 16 DP, gen. Bołtuć wycofał swoją grupę za Bzurę. 15 i 16 IX armia "Pomorze" broniła się na północnym brzegu Bzury (26 i 16 DP) i na rz. Słudwi (4 DP), grupa gen. Skotnickiego na pozycji między Kutnem a Żychlinem; grupa gen. Tokarzewskiego w rej. Gąbina. Dywizje armii "Poznań" zajmowały podstawy wyjściowe przez Bzurę w rejon Sochaczewa. Wielkopolska BK po przejściu przez Bzurę w Witkowicach weszła do Puszczy Kampinoskiej.

Początkowo dowództwo niemieckie nie rozszyfrowało zamiarów dowództwa polskiego. Dopiero 14 IX rozpoczęło przygotowania mające na celu okrążenie i zniszczenie odosobnionych armii polskich. Plan niemiecki przewidywał skierowanie do bitwy nad Bzurę dużą część sił 10 Armii, w tym dwóch dywizji pancernych, trzech lekkich i jednej zmotoryzowanej (ok. 800 czołgów) i koncentryczne rozbicie sił polskich. 16 IX przy wsparciu potężnego lotnictwa bojowego. Niemcy rozpoczęli atak na okrążone armie polskie. 1 DPanc, ściągnięta spod Góry Kalwarii, przeprawiła się przez B. w Kozłowie Szlacheckim, uderzyła na 57 pp. z 14 DP, rozbiła go i wdarła się w głąb ugrupowania i na tyły obu armii polskich. 4 DPanc przeprawiła się przez B. pomiędzy Sochaczewem a Brochowem, uderzyła w kierunku południa zadając duże straty 25 DP w rej. Adamowej Góry, i opanowała Ruszki. Dalsze natarcie 4 DPanc niemiec zostało zatrzymane. W nocy na 17 1X siły główne armii "Poznań" rozpoczęły bitwę o przełamanie niemieckiego okrążenia pomiędzy Witkowicami a Sochaczewem. IS DP i Podolska BK przeszły B. w Witkowicach, 25 DP w Brochowie; 17 DP maszerowała w kier. przeprawy do Brochowa; 14 DP koncentrowała się w Łaziskach. Armia "Pomorze" przesunęła się w rej. Osmolin, Kiernozia, Osiek. Grupa gen. Skotnickiego przeszła w rejon na zach. od Kiernozi, a 27 DP z Gąbina na Iłów.
17 IX rano Niemcy wznowili natarcie, kierując je na pn. wzdłuż obu brzegów B. Wspierające natarcie lotnictwo niemieckie (ok. 300-330 samolotów) bombardowało od godz. 9 do zmroku obszar, na którym okrążone zostały armie pol., wyrządzając ogromne straty w ludziach i sprzęcie. Artyleria niemiecka ogniem od Brochowa i od strony Wyszogrodu z prawego dominującego brzegu Wisły uniemożliwiała przeprawę; po dwudniowych krwawych walkach niemieckie związki panc. odcięły większość sił polskich na zachodni brzegu Bzury. Okrążone w rej. Wyszogrodu, Starych Bud, Iłowa resztki rozbitych jednostek pol. były systematycznie bombardowane i ostrzeliwane przez lotnictwo niemieckie i artylerię. Po bohaterskim oporze i wyczerpaniu amunicji i żywności zaprzestały walki. Tylko nielicznym grupom piechoty bez broni ciężkiej udało się wyrwać z okrążenia i przebić przez Puszczę Kampinoską do Warszawy (do 22 IX) i Modlina. Do Warszawy przedostali się gen. Kutrzeba ze sztabem, gen. Knoil i gen. Tokarzewski, obie brygady kaw. po krwawych walkach w Sierakowie, 15 DP po walkach w Laskach oraz 25 DP po walkach pod Młocinami. Zreorganizowane, wzięły one udział w końcowej fazie obrony -a Warszawy. Reszta oddziałów z gen. Bortnowskim dostała się w okresie 18-22 IX do niewoli.
Polskie przeciwuderzenie znad Bzury, mimo że w końcowym rezultacie zakończyło się klęską armii "Pomorze" i "Poznań", spełniło ważne zadanie oper.-strateg.: zmusiło dowództwo niemieckie do zmiany planu działań, opóźniło kapitulację Warszawy i uniemożliwiło wykorzystanie niemieckich wojsk szybkich do przegrupowania na południowe skrzydło GA "Sud" w celu przyspieszenia działań na Lubelszczyźnie.

Uzbrojenie

Różnice w poziomie uzbrojenia armii polskiej i niemieckiej były bardzo znaczące. Wynikały one nie tylko z wielkości nakładów finansowych poniesionych na rozwój i produkcję sprzętu wojskowego w obu krajach, ale również z przyjętych doktryn prowadzenia wojny. Generalicja niemiecka posiadała świeże doświadczenia z wojny hiszpańskiej. Były to nie tylko doświadczenia na szczeblu taktyczno - strategicznym, ale również test podstawowych typów nowoczesnej broni. Podstawą taktyczną armii polskiej były dywizje piechoty i brygady kawalerii, które były jedynie wzmocnione lekką artylerią polową, bronią pancerną i lotnictwem, a nie istniały przy tym jednostki stricte pancerno - zmechanizowane. We Wrześniu zostały zmobilizowane dwie Zmotoryzowane Brygady Kawalerii - Warszawska i 10-ta. W rezultacie zmobilizowała się (i to też nie w pełni) 10-ta Zmotoryzowana Brygada Kawalerii pod dow. płk. Maczka wchodząca w skład Armii "Kraków". Była to jedyna polska jednostka mogąca stawić opór pancernym zagonom niemieckiej armii realizującej założenia Blitzkriegu. W obliczu zbliżającej się wojny strona polska zdawała sobie sprawę z nie domagań sprzętowo - taktycznych polskiej armii. W celu zniwelowania tych braków podjęto dwojakie kroki: po pierwsze rozpoczęto badania i rodzimą produkcję nowoczesnego sprzętu bojowego (samoloty PZL-37 "Łoś", PZL-46 "Sum", lekki czołg 7-TP czy karabin ppanc UR wz. 37) oraz zakupiono nowoczesne uzbrojenie od sojuszników (myśliwce Hawker Hurrikane Mk. I, Spitfire Mk. I i Morane Saulnier MS-406, czołgi Renault 35, wodnosamoloty- torpedowce CANT czy bombowce Fairey Battle). Niestety sprzęt własnej produkcji we Wrześniu był na stanie zbyt małej ilości polskich jednostek, a sprzęt zakupiony za granicą jeszcze nie dotarł do Polski. Oprócz różnic w jakości uzbrojenia istotnym czynnikiem była proporcja liczebności obu armii i ilości sprzętu. Niemcy przewyższali armię polską blisko dwukrotnie w ilości żołnierzy i dział, czterokrotnie w ilości czołgów i pięciokrotnie w ilości samolotów.