Pomiędzy IX a IV tysiącleciem p.n.e. nastąpił jeden z dwóch najważniejszych przełomów historii – rewolucja neolityczna – ludzie nabyli umiejętność uprawy roli, hodowli zwierząt, produkcji ceramiki i przyjęcie osiadłego trybu życia
Najwcześniej rolnictwo rozwinęło się na terenach Bliskiego Wschodu w górzystych okolicach, gdzie było pod dostatkiem wody deszczowej – na Bliskim Wschodzie powstały najstarsze duże osady o charakterze prometejskim
Najstarszymi znanymi nam osadami tego typu są Jerycho w Palestynie i Catal Huyuk w Azji Mniejszej
Droga nowych sposobów wytwarzania narzędzi,, hodowli i rolnictwa wiodła z południowej Anatolii przez wyspy Morze Egejskiego do Wschodniej Grecji, a stamtąd dalej na teren Europy
Na ziemie dzisiejszej Polski kultury neolityczne dotarły w II połowie VI tys. P.n.e. z południa wraz z ludnością kultury ceramiki wstęgowej rytej – osiadła najpierw na Śląsku i w Małopolscy
Ceramika jest dla archeologów jednym z kluczowych elementów wyróżniania kultur neolitycznych Europie Środkowej
Niektóre okolice obfitowały w dobre gatunki krzemienia i tam powstawały duże ośrodki wydobycia i obróbki tego surowca (wyżyna Krakowsko-Cżestochowska i Góry Świętokrzyskie)
Ludność kultury lendzielskiej rozpoczęła pozyskiwanie soli ze słonych źródeł okolicy Wieliczki
Przedstawiciele ludności kultury amfor kulistych przynieśli ze sobą hodowlę koni
Irygacja – sztuczne nawadnianie pól. System irygacyjny – system kanałów rozprowadzających wodę po polach uprawnych, czasem połączony z systemem zbiorników pozwalających zatrzymać wodę.
„Żyzny Półksiężyc” – nazwa nadana przez archeologów historyków terenom, na których najwcześniej powstały cywilizacje starożytnych rolników od Egiptu przez Palestynę, Syrię, Azję Mniejszą po Mezopotamię
Kodyfikacja – spisanie praw, najczęściej istniejących już praw zwyczajowych uzupełnionych o nowe prawa nadawane, jak wierzono w starożytności, przez bogów za pośrednictwem władcy
Paleolit – starsza epoka kamienia. Najstarsza epoka archeologiczna. Narzędzia wytwarzano techniką odłupywania wiórów od rdzenia krzemiennego i profilowania krawędzi przez odłupywanie. Typowe formy narzędzi to pięściami drapacze. Typ gospodarki – zbieracko – łowiecki.
Mezolit – środkowa epoka kamienia, następująca po paleolicie, przypadająca na schyłek plejstocenu i wczesny holocen. Przemysł krzemienny bazował nadal na technice odłupywania i profilowania krawędzi przez łupanie, jednak nastąpiło znaczne pomniejszenie wytwarzanych narzędzi krzemiennych (tzw. zbiorniki mikrolityczne) osadzanych często w kościanej lub drewnianej części narzędzia. W czasie mezolitu nastąpiło przejście od gospodarki łowiecko-zbierackiej do rolniczo-hodowlanej
Neolit – młodsza epoka kamienia, następująca po mezolicie. Technikę wykańczania narzędzi krzemiennych zdominowała metoda gładzenia powierzchni. Dominowała gospodarka wytwórcza, rozwijały się rolnictwo i stałe osady. Inną cechą charakterystyczną było pojawienie się ceramiki.
Eneolit – okres przejściowy pomiędzy neolitem, a epoką brązu. Pojawiły się pierwsze narzędzia z metalu, głównie miedz, choć nadal w powszechnym użyciu były narzędzia kamienne.
• Rewolucja neolityczna przebiegała na Bliskim i Dalekim Wschodzie, w Egipcie Europie
• Najlepsze warunki sprzyjające powstawaniu cywilizacji można było znaleźć wzdłuż zwrotnika Raka, duże rzeki płynące w tym pasie to: Nil, Eufrat, Tygrys, Indus, Ganges, Brahmaputra, Jangcy, Huang-ho – nad nimi powstały najstarsze państwa, których gospodarka opierała się na uprawie roli
Handel
Zarówno rolnicy, jak i pasterze wytwarzali nadwyżki żywności, które mogli przeznaczyć na wymianę. W podobnej sytuacji byli rzemieślnicy, którzy za swoje wyroby otrzymywali żywność. Powoli rodziły się zależności pomiędzy poszczególnymi grupami producentów. Powstawały lokalne miejsca wymiany towarów, wyrastające później na centralne osady okręgu. W Mezopotamii tworzyły się wokół nich państwa-miasta, a w Egipcie okręgi połączone wspólnymi interesami gospodarczymi, które potem nazwano nomami. W Egipcie wcześnie powstała centralna administracja państwowa, co uniemożliwiało utrwalenie się podziału na odrębne okręgi na wzór mezopotamskich miast-państw.
Nom - w starożytności i wczesnym średniowieczu egipska jednostka terytorialno-administracyjna kraju, odpowiednik okręgu, województwa, prowincji lub powiatu.Każdy z nomów miał swoją stolicę i herb. Herbami przeważnie były godła bóstw opiekuńczych, zwykle pod postacią: zwierząt, roślin. Na czele nomu stał urzędnik zwany nomarchą. Nomy znane są dopiero od czasów faraona Dżesera, ale emblematy symbolizujące te prowincje wskazują na znacznie wcześniejszy rodowód, jeszcze sprzed zjednoczenia Dolnego i Górnego Egiptu. Pod względem terytorialnym były stosunkowo niewielkie, ich długość wynosiła ok. 30 - 40 km po obu stronach Nilu, o ile dolina rzeki był wąska w danym miejscu, lub też na jednym brzegu, gdy dolina rzeki była szeroka.W okresie Starego Państwa Egipt był podzielony na 38 nomów, niektóre jednak uległy dalszemu podziałowi, w rezultacie czego, cały Egipt składał się z 22 nomów górnoegipskich i 20 nomów dolnoegipskich. Taki podział terytorialny kraju przetrwał aż do najazdu Arabów i podboju Egiptu w 642 r.
• Rozbudowa systemu irygacyjnego przynosiła wszystkim korzyści w postaci produkcji nadwyżek żywności – ziarno można było łatwo magazynować i tworzyć zapasy na wypadek nieurodzaju
• Wyłoniła się grupa ludzi, którzy potrafili kierować pracą innych – podział pracy- w ten sposób tworzyły się warstwy: urzędnicza i kapłańska, a wraz z nimi system administracji.
• Każda grupa w społeczeństwie spełniała określoną funkcję
• Chłopi, który stanowili główną siłę roboczą, choć formalnie byli wolni, byli przypisani do ziemi będącej własnością króla lub świątyń. Władcza, za pośrednictwem swoich urzędników, chronił ich przed najazdami zewnętrznymi i przed klęską głodu – w zamian za to musieli oddawać znaczną część swoich plonów, podobnie rzemieślnicy i kupcy byli zobowiązani do płacenia podatków w produktach lub w kruszcu
• Pisarze i niżsi urzędnicy zbierali podatki i przedstawiali swoim przełożonym raporty dotyczące wielkości zgromadzonych zapasów. Określali też wielkość zasiewów.
• Wyżsi urzędnicy i zarządcy nomów, nomarchowie, kierowali pracą niższych urzędników, odpowiadali przed królem za stan zasobów państwowych zobowiązani byli dostarczać dworowi szczegółowe raporty, Ich kariera należała do łaski władcy.
• Wezyr, nazwany tak umownie przez egiptologów, był kimś w rodzaju premiera. Wyręczał króla w wielu czynnościach administracyjnych. Kompilował raporty nomarchów przekazywał informacje władcy.
• Król – faraon - był właścicielem ziemi w całym państwie, najwyższym sędzią, kapłanem i dowódcą armii. Utożsamiany z bogami, odbierał część boską.
• Najstarsze spisane zbiory praw powstały w Mezopotamii
• Przed kodyfikacją istniały prawa zwyczajowe, w których egzekucja prawa należała w dużym stopniu do pokrzywdzonego lub jego rodziny
Pierwszym znanym nam prawodawcą był władający w mieście Ur król Urnammu (XXII/XXI w. p.n.e.)
Kolejnym prawodawcą był Lipit Isztar władający miastem Isin w XIX w. p.n.e.
Trzecim co do starszeństwa był zbiór praw miasta Eszunna
Kodeks Hammurabiego, zredagowany w XVIII w. p.n.e. był czwarty z kolei, jednak jako jedyny zachował się do naszych czasów w całości. Kodeks Hammurabiego dzielił społeczeństwo na wolnych obywateli (avilum), zależnych od władcy poddanych (muskenum) i niewolników (valum). Zawierał aż 282 artykuły.
Hammurabi często stosował prawo odwetu i wyraźnie dbał o interesy warstwy wolnych obywateli. W rodzinie podtrzymywał model patriarchalny, czyli zapewniał mężczyźnie władzę nad żoną i dziećmi. Jego prawo nie było w pełni doskonałe, ale służyło jako podstawa kolejnym prawodawcom w Asyrii, w państwie Hetytów, Izraelu.
Podsumowanie
Finalnym etapem rozwoju rewolucji neolitycznej było powstanie najstarszych państw, które rozwinęły się w pasie zwrotnikowym, najczęściej nad wielkimi rzekami. Najważniejszymi osiągnięciami w tym okresie rozwoju państwa były ugruntowanie się podziału pracy między rolnikami, hodowcami, rzemieślnikami kupcami, oraz powstanie aparatu administracyjnego opartej na nim hierarchii społecznej. Rozwój ten był podobny we wszystkich państwach „żyznego półksiężyca”. Kodyfikacja praw, choć na ogół chroniły one warstwy rządzącej, wprowadziła jasne i obowiązujące wszystkich reguły postępowania, co ułatwiało zarządzanie państwem, ale też przez ochronę własności wpływało pozytywnie na rozwój gospodarczy.