Średniowiecze

Średniowiecze:

Periodyzacja średniowiecza

Za początek średniowiecza najczęściej przyjmuje się datę upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.). Niektórzy badacze tego okresu za początek epoki uznają inne daty, np.: rok 529 (zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej), rok 800 (zamordowanie Hypatii z Aleksandrii, koronacja Karola Wielkiego), rok 622 (ucieczka Mahometa z Mekki), czy też rok 496 (chrzest Chlodwiga). Schyłek średniowiecza związany jest z wydarzeniami, które miały miejsce w XV w. (wynalezienie druku przez Jana Gutenberga ok. 1450, upadek Cesarstwa bizantyjskiego - rok 1453, koniec wojny stuletniej w 1453 roku, odkrycie przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku Ameryki).

W Polsce za początek średniowiecza uznaje się wiek X (966 r. - chrzest Mieszka I).

Charakterystyka epoki:

Społeczeństwo w średniowieczu dzieliło się na stany (inaczej warstwy): rycerstwo, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Panującym ustrojem był feudalizm, który opierał się na hierarchicznej zależności(wasalności) warstw, istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa chłopów.

W średniowieczu, w związku z upadkiem rzymskich instytucji państwowych, Kościół był nie tylko potęgą religijną, ale również kulturową, ekonomiczną i polityczną. Miał zdecydowany wpływ na kształtowanie umysłowości i kultury średniowiecza. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła.

Wspólnym językiem dla wszystkich wykształconych środowisk zachodniego świata była łacina.

Wspólnota religii, idei (teocentryzm - przekonanie, że Bóg jest w centrum wszechrzeczy), ustroju społecznego (feudalizm) i języka urzędowego (łacina) wykrystalizowała obraz kultury średniowiecza nazywany uniwersalizmem. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy i systemy filozoficzne stworzone przez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Stały się one podstawami doktryny Kościoła katolickiego (św. Tomasz uznawany jest za najważniejszego teologa w historii Kościoła).

Główne nurty filozoficzne:

augustynizm - doktryna filozoficzno-religijna Św. Augustyna, która zakładała, że zasadniczym zagadnieniem filozofii jest Bóg, uznanie wyższości łaski i ducha (doświadczenie wewnętrzne) nad naturą i materią (doświadczenie zewnętrzne); oświecenie boskiego pochodzenia było wg św. Augustyna drogą poznania praw rządzących światem;

scholastyka - jej podstawowe założenie to: dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można je jednak uzasadnić za pomocą rozumu. Stała się podstawą teologii;

tomizm - oparty na poglądach św. Tomasza z Akwinu. Podstawowe założenia: człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce, człowiek musi realizować swoje powołanie, walcząc z pokusami.

Wzorce osobowe:

W kulturze średniowiecznej wytworzyły się wzorce silnie związane z chrześcijańską wizją świata: ideał świętego (ascety), rycerza bez skazy oraz sprawiedliwego władcy, co znalazło swoje odzwierciedlenie w literaturze.

Literatura okresu średniowiecza jest literaturą moralizatorską, o charakterze dydaktycznym, formułujące idealne wzorce osobowe. Jej charakterystyczną cechą jest zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne.

Typowymi bohaterami są:

• święty-asceta, który wyrzeka się dóbr doczesnych, umartwia swoje ciało i w pokorze służący bliźniemu, liczne cuda za jego życia i po śmierci są dowodami jego świętości (św. Aleksy),

• władca: rycerski, sprawiedliwy, majestatyczny i potężny, walczący z poganami, strzegący suwerenności swego państwa (Bolesław Krzywousty: "Kronika" Galla Anonima, Karol Wielki: "Pieśń o Rolandzie"),
rycerz: waleczny, wierny swemu władcy, gotów oddać za wiarę życie, przestrzegający kodeksu honorowego, obrońca słabszych, dworny wobec dam ("Pieśń o Rolandzie", pieśni trubadurów).

Główne gatunki literackie:

pieśni religijne (maryjne, wielkanocne i in.): "Bogurodzica", "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", kolęda "Anioł pasterzom mówił"; przekłady "Godzinek", psalmów biblijnych ("Psałterz floriański");

kazania: "Kazania świętokrzyskie", "Kazania gnieźnieńskie";

kroniki (wszystkie po łacinie): Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza;
hagiografia (żywoty świętych): "Legenda o świętym Aleksym", przekłady "Złotej legendy";

literatura dydaktyczna: religijna "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Skarga umierającego", dworska: "O zachowaniu się przy stole";

satyra społeczna: "Satyra na leniwych chłopów", elementy satyry w różnych utworach (m.in. w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią").

Sztuka:

Dwoma najważniejszymi stylami sztuki średniowiecznej były: styl romański (do XII w) i gotyk (XII-XV w). Style te realizowane były głównie w architekturze sakralnej, jak również w budowlach obronnych.