W XIV wieku we Francji i krajach niderlandzkich dwory królewskie i książęce stały się mecenatami sztuki. Było to związane ze wzrostem potrzeby estetycznych doznań wśród ówczesnej „inteligencji”, która na co dzień chciała otaczać się rzeczami pięknymi. Z tego powodu niebywale wzrosło zapotrzebowanie na ozdobną książkę, która stała się również jednym ze środków zaspokajania snobizmu. Sto lat później wynalazek druku spowodował zwiększenie dostępności literatury pośród wszystkich stanów. Jednak zanim to nastąpiło, posiadanie ręcznie pisanej książki było oznaką bogactwa, ponieważ była ona unikatowym dziełem sztuki.
Rękopisy ozdabiano miniaturami, czyli rycinami lub inicjałami, które tworzono przy pomocy farb kryjących lub wodnych. W ten sposób powstawały arcydzieła, które miały za zadanie zarówno ilustrować opisywane wydarzenia, jak i cieszyć oko czytelnika. W tym czasie malarstwo na pergaminie było stawiane na równi z malarstwem na „desce”.
Jednymi z najbardziej znanych przykładów są iluminacje książek do nabożeństwa wykonane dla księcia Jana de Berry.
Zatrudnił on na swym dworze braci Polequina (Pola), Hennquina (Jana) i Hermana von Limbourg - francuskich miniaturzystów pochodzących z niderlandzkiego miasta Nijmegen. Urodzili się oni w latach dziewięćdziesiątych XIV wieku w rodzinie snycerza Arnolda von Limbourg. Byli również siostrzeńcami Jeana Malouela, najważniejszego malarza książąt Burgundii w tamtych czasach. Po śmierci ojca w 1398 roku, bracia zostali wysłani na nauki właśnie do wuja Jeana. Później, w 1402 roku, zaczęli pracować dla księcia burgundzkiego Filipa Śmiałego w Dijon. W latach 1410-1416 pracowali na dworze wspomnianego wcześniej księcia Jana de Berry, gdzie zajęli miejsce Jacquemarta de Hesdin.
Twórczość braci Limbourg wywodzi się z malarstwa niderlandzkiego oraz włoskiego trecenta, natomiast ich dzieła uznawane są za jedne z najwybitniejszych osiągnięć gotyku międzynarodowego. Powstanie tego stylu związane było z coraz częstszymi podróżami artystów szukających najlepszego miejsca do pracy, ożywionymi kontaktami pomiędzy dworami oraz rozpoczynającym się już w tym czasie handlem dziełami sztuki.
W najpiękniejszym i najbardziej znanym rękopisie zwanym „Les Tres Riches Heures du Duc de Berry”, znajdującym się dzisiaj w Musee Conde w Chantilly, sztuka braci Limbourg znalazła szczytową realizację. Dzieło to przyczyniło się również w znacznym stopniu do rozwoju miniatury piętnastego wieku.
„Les Tres Riches Heures du Duc de Berry”, czyli „Bardzo bogate godzinki księcia de Berry” to księga składająca się 206 kart, zdobionych ponad 100 iluminacjami i inicjałami. Znajdują się w niej ilustracje do Ewangelii, psalmów, hymnów, modlitw i mszy. Na uwagę zasługuje również miniatura nazywana człowiekiem anatomicznym (ryc.1). Przedstawia ona kobietę oraz mężczyznę (odwrócony plecami) w otoczeniu znaków zodiaku. Taki układ elementów obrazu miał świadczyć o wpływie gwiazd na ciało człowieka.
Jednak najbardziej znaną częścią modlitewnika stworzonego przez braci Limbourg dla księcia de Berry jest kalendarz z dwunastoma całostronicowymi miniaturami, zamieszczony na samym początku księgi.
Kompozycja ilustracji kolejnych miesięcy jest zawsze jednakowa - ujęta jest streficznie: u dołu widać sceny typowe dla życia we wsi lub na dworze w danym miesiącu, a w górze namalowany jest kalendarz słoneczny ze znakami zodiaku i symbolami planet. W ten sposób miniatury te odtwarzają hierarchiczną koncepcję świata, wyznawaną przez ludzi późnego średniowiecza: nad chłopami panuje władca, życie każdego człowieka jest podporządkowane cyklowi przemian zachodzących w przyrodzie w ciągu roku, a losy Ziemi zależą od zdarzeń w niebie.
Te misterne malowidła na pergaminie cechuje połączenie typowo niderlandzkiego realizmu polegającego na wnikliwej obserwacji i drobiazgowości (np. zamki odtworzone z archeologiczną dokładnością, wiernie oddane prace chłopów lub zmiany przyrody) z wytwornością i dworskim stylem, charakterystycznymi dla gotyku międzynarodowego.
I tak na przykład w miniaturze przedstawiającej zajęcia czerwca (ryc.2) pokazana została praca chłopów. Uderzająca jest dokładność z jaką artyści odtworzyli ich zajęcia (grabienie siana, koszenie trawy). Jednakże postacie chłopek nie są przedstawione realistycznie: są niezwykle wysmuklone i przybierają taneczne pozy. Ich sylwetki przypominają figury dam dworu na miniaturze przedstawiającej kwiecień, w którym z kolei ukazana jest grupa osób w scenie zaręczyn wnuczki Jana de Berry z księciem Orleańskim (ryc.3). Zarówno chłopki, jak i arystokratyczne panie ujęte są wedle jednego ideału piękna, który panował wśród artystów na dworach całej ówczesnej Europy.
Na uwagę zasługuje również fakt, że w miniaturze lutego przedstawiony został pierwszy w malarstwie europejskim krajobraz kraju pokrytego śniegiem.
Praca braci Limbourg nad „Les Tres Riches Heures du Duc de Berry” trwała pięć lat: od 1411 roku do ich śmierci w 1416, najprawdopodobniej z powodu zarazy. W tym czasie zdążyli wykonać około sześćdziesięciu miniatur. Później ich dzieło kontynuowali Barthélemy d'Eyck i Jean Colombe.
Poza najbardziej znanymi „Bogatymi godzinkami księcia de Berry” należy wspomnieć również o wcześniejszej książce braci - „Belles Heures du Duc de Berry” („Piękne godzinki księcia de Berry”, ryc.4), stworzonej ok.1410 roku. Jest to iluminowany manuskrypt, którego strony ozdobione są ilustracjami scen z życia świętych.
Oprócz tego około roku 1402, podczas pobytu na dworze Filipa Śmiałego, wykonali „Bréviaire de Jean Sans Peur”.
Bracia Limbourg byli genialnymi malarzami. Ich dzieła charakteryzuje niepowtarzalny styl oraz dokładność oddania szczegółów. Bogata ornamentyka, wspaniałe operowanie światłem i kolorem oraz ogromna precyzja każdego pociągnięcia pędzlem powoduje, że miniatury te oprócz przekazywania realiów ówczesnego świata, wzbudzają podziw dla wielkiego kunsztu artystycznego oraz sprawiają przyjemność z obcowania z prawdziwym pięknem.
Bibliografia
1. Jerzy Białostocki, „Sztuka cenniejsza niż złoto”, Warszawa 2004
2. Andrzej Dulewicz, „Słownik sztuki francuskiej”, Warszawa 1986
3. http://historymedren.about.com/od/booksofhours/ig/Tr-s-Riches-Heures/Anatomical-Man.htm
4. http://www.metmuseum.org/toah/hd/manu/ho_54.1.1.htm
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.