Wojna - motyw literacki

Wojna - Zorganizowana walka zbrojna między państwami, narodami, klasami lub grupami społecznymi wywołana dla osiągnięcia określonych celów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych albo zmierzająca do obrony własnych interesów. W przenośni - spór, kłótnia, konflikt. Literatura nader często odwołuje się do motywu wojny, zarówno w dosłownym, jak i metaforycznym ujęciu.

Biblia (ST) -
1) Wojna Dawida z Ab-salomem - patrz: konflikt pokoleń.
2) Podczas wojny z Filistynami młodziutki Dawid walczy z olbrzymem Goliatem i z pomocą Boga i własnej zręczności pokonuje go, co mu utoruje drogę do tronu.
3) W wojnie z Filistynami wielką odwagą i siłą odznaczył się Samson. Niestety, jego ukochana Dalila, będąc w zmowie z najeźdźcami, zdradziła go i doprowadziła do klęski.
4) Król babiloński Nabuchodonozor wielokrotnie prowadzi wojny z Izraelitami, oblegając między innymi Jerozolimę. Jedna z jego wypraw kończy się zniszczeniem miasta i wzięciem do niewoli jego mieszkańców.
5) Król Seleucydów Antioch IV Epifanes chce narzucić Izraelitom kulturę grecką. Buntują się przeciw temu bracia Machabeusze i wywołują powstanie. Walka Machabeuszy stanie się symbolem obrony odrębności religijnej i kulturowej narodu wybranego i wielokrotnie będzie powracała w literaturze żydowskiej i nie tylko.

Mitologia -1) Na skutek uprowadzenia Heleny przez Aleksandra i odmowy oddania jej mężowi dochodzi do wojny Achajów (Greków) z Trojanami. Biorą w niej udział wszyscy najważniejsi książęta achajscy. Po obu stronach walczą też bogowie. Po dziesięciu latach oblężenia i zmiennych kolejach wojny Troja ostatecznie zostaje zdobyta i doszczętnie zniszczona, a jej mieszkańcy zabici albo wzięci w niewolę.
2) Gdy Eteokles nie chce oddać bratu tronu w określonym przez umowę między nimi terminie, zagniewany Polinejkes opuszcza Teby. Na wygnaniu gromadzi wokół siebie przyjaciół i wraz z nimi uderza na rodzinne miasto, rozpoczynając bratobójczą wojnę. Jej kresem będzie śmierć obu braci, którzy zginą, zabijając się wzajemnie w pojedynku.
3) Kiedy Zeus pozbawił swego ojca tronu, zbuntowali się przeciwko niemu inni tytani. Rozpoczęła się trwająca przez dziesięć lat wojna o władzę nad światem, zwana tytanomachią. Zwyciężyli w niej bogowie olimpijscy, ale nie było to zwycięstwo ostateczne. Wkrótce rozgorzała nowa wojna. Tym razem bunt podnieśli synowie Ziemi - giganci. Niewiele brakowało, by w gigantomachii Zeus poniósł klęskę. Na szczęście Atena sprowadziła Heraklesa, który jako jedyny, zgodnie z przepowiednią, mógł pokonać gigantów. Tym razem zwycięstwo Olimpijczyków było ostateczne.

Homer „Iliada" - patrz: mitologia - wojna trojańska.
Homer „Odyseja" -Podczas pobytu na dworze króla Alkinoosa Odyseusz opowiada o swoich przygodach i wysłuchuje pieśni Demodoka, która przedstawia kres wojny trojańskiej, podstęp Odyseusza z drewnianym koniem i upadek Troi.
Tukidydes z Aten „Wojna peloponeska" - Tukidydes opisuje tylko te wydarzenia wojny ze Spartą, w których sam uczestniczył albo których był obserwatorem. Wojna peloponeska w jego ujęciu staje się jakby wojną modelową, na jej przykładzie chciał ukazać prawidłowości i prawa historii. Por. Z. Herbert „Dlaczego klasycy".

Juliusz Cezar „Pamiętniki o wojnie z Galiami" - Opisowi działań wojennych w Galii w latach 58-56 p.n.e. Cezar próbuje nadać obiektywny charakter, prowadząc narrację w trzeciej osobie. Jednak bardzo wyidealizowany obraz rzymskich legionów i ich wodza, przy jednoczesnym wysuwaniu pod adresem Gallów licznych zarzutów, sprawiają, że pamiętniki, nie fałszując faktów, dają jednak bardzo subiektywny obraz przebiegu wojny.

Juliusz Cezar „Pamiętniki o wojnie domowej" - Opowieść o walkach Cezara z Pompejuszem została tak skonstruowana, by autora przedstawić jako obrońcę wolności, który działał legal-nie, natomiast jego przeciwnika jako tego, który dla interesów małej grupki ludzi gotów był podeptać starożytne prawa republikańskiego Rzymu.

Tytus Liwiusz „Ab urbe condita" (Od założenia miasta) - W zachowanych fragmentach dzieła Liwiusza można odnaleźć opisy licznych wojen, między innymi trzeciej wojny samnickiej czy drugiej wojny punickiej. Celem, jaki postawił sobie historyk, było rozbudzenie uczuć patriotycznych i umiłowania dawnych rzymskich cnót.
Józef Flawiusz „Wojna żydowska" - Dzieło zawiera szczegółowy opis przebiegu powstania Żydów przeciw Rzymowi (66-70 r.n.e.), które zakończyło się ich klęską i zdobyciem Jerozolimy przez legiony rzymskie. Autor był uczestnikiem walk i w ostatniej fazie powstania jego postępowanie było dość niejasne, toteż jego relacja ma bardzo subiektywny charakter.

Tacyt „Historiae" (Dzieje), „Annales"
(Roczniki) - W zachowanych szczątkowo dziełach Tacyta można odnaleźć opisy wojen, jakie Rzym i jego cesarze prowadzili pomiędzy śmiercią Oktawiana Augusta a rokiem 70 n.e. Autor stawia sobie wyraźnie cel moralizator-ski (...uważam za glówne zadanie „Roczników", aby cnót nie pomijały milczeniem, a za przewrotne slowa i czyny budziły grozę przed potomnością i niesławą).

Swetoniusz „De vita caesarum" (Żywoty cezarów) - Biografie cezarów od Juliusza Cezara po Domicjana, oprócz opowieści i plotek o życiu osobistym i ekscesach erotycznych bohaterów, zawierają też obszerne fragmenty poświęcone ich działalności publicznej, także wojnom, które prowadzili. Opisy tych wojen, jak zresztą wszystko w tekście Swetoniusza, podporządkowane są ogólnej koncepcji poszczególnych postaci. Jak są dobrzy i źli cesarze, tak i wojny przez nich prowadzone są dobre lub złe.

Sw. Augustyn „De civitate Dei" (O państwie bożym) - Dzieje świata to nieustanne zmagania cwitas Dei (państwa bożego - stworzeń, które idą z Bogiem) i civitas terrena (państwa ziemskiego - stworzeń, które Mu są przeciwne). Kresem tej wojny będzie ostateczny kres czasu, który zostanie wchłonięty przez wieczność i ostateczny podział na zbawionych i potępionych.

J. Bedier (oprać.) „Dzieje Tristana i Izoldy" - Po rozstaniu z Izoldą Tristan bierze w Bretanii udział w wojnie pomiędzy diukiem Hoelem i jego lennikiem hrabią Ryjolem. Przyczynia się do zwycięstwa Hoela i w nagrodę otrzymuje rękę Izoldy o Białych Dłoniach.

„Pieśń o Rolandzie" - Ariergarda wojsk Karola Wielkiego powracających z wojny w Hiszpanii zostaje podstępnie zaatakowana przez Saracenów. W potyczce w wąwozie Rosewal giną
najznamienitsi rycerze Franków, wśród nich hrabia Roland.

Anonim zw. Gallem „Kronika polska" - Opisując dzieje Bolesława Krzywoustego i jego przodków, Anonim przedstawia wiele wojen i bitew, które stoczyli władcy polscy. Szczególnie wiele miejsca zajmują opowieści o czynach wojennych dwóch Bolesławów - Chrobrego (nazywa go autor Wielkim) i Krzywoustego. Służą one ukazaniu cnót rycerskich bohaterów i wykreowaniu ich na rycerzy idealnych. Tworzą również obraz władców troszczących się o swoich poddanych (ochrona ziemi i dobytku chłopów we wsiach, przez które przechodzą wojska).

Wincenty Kadłubek „Kronika polska" - Opowiadając dzieje Polski od czasów legendarnych po rok 1202, mistrz Wincenty przedstawia też historię licznych wojen, jakie w tym czasie Polacy toczyli. Jak cała „Kronika", tak i te fragmenty mają przede wszystkim cel dydaktyczny i stanowią zbiór budujących exemplów.

Paweł Włodkowic „Traktat o władzy papieża i cesarza w stosunku do pogan" - Włodkowic dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe i w tym kontekście rozpatruje konflikt polsko-
-krzyżacki. Przeciwstawia się też wojnom, których celem jest nawracanie pogan siłą.

J. Długosz „Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego"
- W obejmujących dzieje Polski od czasów bajecznych po rok 1480 „Rocznikach" wiele miejsca zajmują opowieści o wojnach prowadzonych przez sławne Królestwo Polskie. Szczególne jednak znaczenie mają dla Długosza dwie wojny: 1) wojna polsko-krzyżacka, której punktem kulminacyjnym jest bitwa pod Grunwaldem. Nadaje jej autor charakter narodowy - Polacy i Litwini walczą z Niemcami; 2) wojna polsko--turecka i klęska pod Warną są dla autora swoistym egzemplum. Wojska polsko--węgierskie zostają pokonane w bitwie pod Warną, ponieważ młody król miast w noc przed starciem modlić się i prosić Boga o zwycięstwo, spędził ją w towarzystwie pięknego giermka. Śmierć Władysława IV jest dla Długosza wydarzeniem co prawda tragicznym, ale dowodzi przede wszystkim sprawiedliwości bożej.

T. Morę „Utopia" - Na wyspie Utopii, która jest państwem idealnym, nie ma wojen. Ludzie żyją w pokoju i tolerancji. Istnieje
jednak armia przygotowana do obrony przed wrogami zewnętrznymi.

Erazm z Rotterdamu „Pochwała głupoty" -Przyczyną wszystkich wojen jest głupota ludzi, którzy nie są w stanie przewidzieć konsekwencji swojego postępowania ani dostrzec niebezpieczeństwa dla życia, jakie niesie ze sobą wojna.

A. Frycz Modrzewski „Commenta-riorum de Republica emendanda..." (O poprawie Rzeczypospolitej) - Autor dzieli wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Sprawiedliwe są wojny obronne, niesprawiedliwe - najeźdźcze. Ale i jedne, i drugie niosą ze sobą zło, zniszczenie i demoralizację, a ich koszty ponoszą niewinni biedacy, którzy też najczęściej padają ofiarą działań wojennych.

J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - Posłowie greccy grożą Troi wojną, jeśli Helena nie zostanie zwrócona mężowi. Gdy Trojanie odmawiają wydania żony Menelaosa, na wybrzeżu ich państwa lądują wojska greckie. W ostatnich słowach dramatu Antenor nawołuje, by zacząć radzić o obronie, choć lepiej byłoby wcześniej radzić o wojnie.
M. Sęp-Szarzyński „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" - Bojowanie byt nasz podniebny, człowiek jest skazany na prowadzenie nieustannej wojny ze złem uosabianym przez Szatana, świat i ciało, którzy chcą przywieść człowieka do zguby i wiecznego potępienia. Tylko Bóg i jego wsparcie mogą człowiekowi zapewnić zwycięstwo w tej wojnie.

T. Tasso „Jerozolima wyzwolona" -
Tasso opowiada w swoim eposie dzieje wojny pobożnej, pierwszej wyprawy krzyżowej, w której rycerze muszą walczyć nie tylko z poganami, ale również z własnymi złymi skłonnościami.

W. Szekspir „Hamlet" - Przez Danię przemaszerowują wojska Fortynbrasa w drodze na wojnę z Polską.

W. Szekspir „Makbet"
-1) W wojnie przeciwko zbuntowanemu wasalowi Dunkana Makbet wsławi się jako dzielny rycerz i obrońca króla. To właśnie wracając z tej wojny spotka czarownice, których przepowiednia zapoczątkuje ciąg krwawych wydarzeń prowadzących do klęski bohatera.
2) Wojna, którą wypowiedzą Makbetowi synowie zabitego króla, doprowadzi do ostatecznej klęski i śmierci bohatera.

W. Szekspir „Romeo i Julia" - Wojna wielkich rodów w Weronie - Kapulettich i Montekich - staje się przyczyną tragedii dwojga młodych zakochanych - Romea i Julii.

W. Szekspir „Henryk V" - Po latach hulanek młody król okazuje się doskonałym władcą, czego dowodzi między innymi wojna z Francją (tzw. wojna stuletnia), w której Henryk V zabłysnął talentami strategicznymi. Doprowadził też do zawarcia pokoju przypieczętowanego małżeństwem z córką króla Francji.

W. Potocki „Transakcja wojny chocimskiej..." - Bardzo realistycznie i szczegółowo przedstawia Potocki przygotowania i przebieg bitwy pod Chocimiem w roku 1621. Mowa, jaką wygłasza hetman Chodkiewicz do swoich żołnierzy, jest pochwałą waleczności polskich rycerzy i jednocześnie skierowana jest do współczesnych autorowi jako swoisty wyrzut, że zatracili cnoty przodków. Potocki stosuje wyraźny podział: my - waleczni obrońcy wiary i ojczyzny, oni - zbieranina przypadkowych ludzi, którzy nie potrafią walczyć i myślą jedynie o szybkim powrocie do domu.

J.Ch. Pasek „Pamiętniki" - Pasek w części poświęconej swoim przygodom żołnierskim opisuje wszystkie wojny, w jakich brał udział (wojna ze Szwecją, z Moskwą). Przedstawia siebie zawsze jako wyjątkowo walecznego. W opisach bitew na plan pierwszy, niezależnie od intencji autora, wysuwają się sceny zdobywania łupów.

P. Corneille „Cyd" - Udział w wojnie z Maurami, odniesione w niej zwycięstwo i wzięcie do niewoli dwóch królów czynią Roderyka (Cyda) równym Infantce, co komplikuje jej sytuację uczuciową. Także w wypadku Chimeny wojna wprowadza komplikacje - musi teraz szukać pomsty na obrońcy Kastylii.

Wolter „Kandyd" - Wojna Bułgarów i Abarów, po której obie strony śpiewają Te Deum, by uczcić swoje zwycięstwo i która pozostawia stosy trupów i tysiące kalek, pokazuje absurdalność wszelkich wojen. Jest też jednym z wielu elementów krytyki optymistycznej filozofii Leibniza.

I. Krasicki „Monachomachia" - Filozoficzna dysputa przedstawicieli dwóch zakonów przekształca się w regularną bitwę, choć oręż jest dość nietypowy: sandały, książki, naczynia...
L Krasicki „Myszeida" - Krasicki opowiada historię wojny myszy i szczurów z kotami, faworytami księcia Popielą. Po przejściowych niepowodzeniach mysiego wojska wojna kończy się śmiercią księcia pożartego przez myszy i klęską kotów.

A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod"
- Świadomie nieudolne prowadzenie przez Konrada wojny z Litwą osłabia Zakon i sprawia, że przestaje on zagrażać ojczyźnie Wallenroda.

A. Mickiewicz „Reduta Ordona" -
Wojna Polaków z Rosjanami jest walką sił dobra i zła. Po stronie wojsk polskich stoi Bóg, wojska rosyjskie walczą, by zadowolić cara jak szatan złośliwego.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - 1)
Jacek Soplica po opuszczeniu rodzinnych stron walczy w wojskach napoleońskich i wraz z nimi bierze udział w licznych kampaniach. Samego Napoleona ukazuje Mickiewicz jako boga wojny. 2) W koncercie Jankiela pojawia się wspomnienie insurekcji kościuszkowskiej i wojny polsko-rosyjskiej.

J. Słowacki „Balladyna" - By zasiąść na tronie w Gnieźnie, Balladyna toczy wojnę ze swoim mężem, Kirkorem. Odnosi w niej zwycięstwo, ale nie dane jej będzie długie panowanie.

L.N. Totstoj „Wojna i pokój" - Cały naród rosyjski, od arystokracji po chłopów, dzielnie znosi niedogodności spowodowane wojną z Napoleonem. Bohaterstwo rosyjskich żołnierzy, mimo chwilowych niepowodzeń, przynosi jednak ostatecznie zwycięstwo, choć okupione wieloma ofiarami (ginie między innymi najmłodszy syn Rostowych).

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - Pojawia się wspomnienie wojen napoleońskich, w których brali udział przodkowie Korczyńskich i Bohatyrowiczów.

B. Prus „Lalka" -
1) Ignacy Rzecki bierze udział w wojnie na Węgrzech, a po jej zakończeniu tuła się po Europie, zanim powróci do Warszawy.
2) Stanisław Wokulski bogaci się na wojnie w Bułgarii. Zdobyty majątek pozwoli mu zbliżyć się do panny Łęckiej.

H. Sienkiewicz „Krzyżacy" - Wojna polsko-krzyżacka ukazuje waleczność Polaków i Litwinów. Jej punkt kulminacyjny - bitwa pod Grunwaldem - jest obrazem przykładnego ukarania niemieckiej pychy.

H, Sienkiewicz „Ogniem i mieczem"
- Wojna polsko-kozacka przynosi straszliwe zniszczenie, po którym Zaporoże już nie wróci do dawnej świetności. Jest także sprawdzianem charakteru bohaterów, ich patriotyzmu i umiejętności odsunięcia na drugi plan spraw prywatnych (Skrzetuski, Zagłoba, Wołodyjowski). Służy również idealizacji księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

H. Sienkiewicz „Potop" - Wojna polsko-szwedzka jest sprawdzianem patriotyzmu i zdolności do poświęcenia. Ujawnia niezwykłe talenty pana Zagłoby. Daje też Kmicicowi okazję do odkupienia wszystkich grzechów i rehabilitacji. Służy również Sienkiewiczowi do ukazania, że nawet z najgorszych opresji naród, jeśli się zjednoczy i podejmie walkę, zdoła wyjść obronną ręką.

H. Sienkiewicz „Pan Wołodyjowski"
- Wojna polsko-turecka ukazuje dzielność i waleczność prostych żołnierzy wywodzących się z drobnej szlachty i tchórzostwo, brak wiary w zwycięstwo, prywatę magnaterii (Potocki, Lanckoroński).

M. Konopnicka „A jak poszedł król na wojnę..." - Wojna jest jeszcze jednym dowodem na panującą w świecie nierówność społeczną. Na wojnie najdzielniej biją króle, ale najgęściej giną chlapy. Powrót króla wita bicie wszystkich dzwonów, a jak chłopu dół kopali, Zaszumiały drzewa w dali.

S. Żeromski „Popioły" - Wojny napoleońskie odziera Żeromski ze wzniosłej legendy, ukazując ich okrucieństwo i niszczycielską siłę.

S. Żeromski „O żołnierzu tułaczu"
- Matus Pulut, bohater wojen napoleońskich, choć wsławił się bohaterskimi czynami, ponosi tragiczne konsekwencje swojego chłopskiego pochodzenia.

S. Żeromski „Przedwiośnie" -
1) I wojna światowa jest dla Cezarego Baryki okresem zachłyśnięcia się swobodą. Ojciec poszedł do wojska, matka, zajęta staraniami o utrzymanie domu i zapewnienie dobrych warunków życia synowi, nie ma czasu zajmować się nim.
2) Wojna polsko-bolszewicka ukazuje niebezpieczeństwo, jakie zagraża właśnie odzyskanej niepodległości. Potwierdza też swoistą bezideowość młodego Baryki, który bierze w niej udział dlatego, że tak postąpili jego koledzy.

E.M. Remarąue „Na Zachodzie bez zmian" - patrz: pokolenie stracone.
T. Mann „Czarodziejska góra" -
1) Dopiero wybuch wojny skłoni Hansa Castorpa do opuszczenia Davos i stanie się cudownym lekarstwem, które go uleczy.
2) I wojna światowa w ujęciu Manna jest kresem pewnego świata, pewnej formacji kulturowej. Ludzkość po doświadczeniach tej wojny musi już być inna.

J. Hasek „Przygody dobrego wojaka Szwejka" - Skończony oferma Szwejk na własne żądanie trafia do c.k. armii i jest uczestnikiem I wojny światowej. Jego przygody pokazują zarówno absurd wojny, jak i rozkład monarchii austro-węgierskiej z jej wojskiem na czele.

M. Dąbrowska „Noce i dnie" - Wybuch I wojny światowej, choć budzi nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości, jest kresem przedstawionego w powieści świata. Obraz płonącego Kalińca i uciekającej z miasta ludności,
wśród której znajduje się pani Barbara, zapowiada nadejście czasów nie znanego dotąd okrucieństwa.

J. Lechoń „Mochnacki" - W koncercie Mochnackiego powraca wspomnienie walk narodowowyzwoleńczych, między innymi wojen napoleońskich (Saragos-sa).

J. Czechowicz „żal" - Zbliża się czerwony udój, wojna która przyniesie światu zagładę. W tej wojnie nie będzie zwycięzców i przegranych, winnych i niewinnych (będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie).

W. Broniewski „Bagnet na broń" -
W obliczu zbliżającej się wojny powinny zejść na bok wszelkie spory polityczne. Wszyscy, nie wyłączając poetów, muszą stanąć do walki, kiedy przyjdą podpalić dom, ten, w którym mieszkasz - Polskę.

W. Broniewski „Żołnierz polski" - Powracający z niemieckiej niewoli żołnierz przypomina sobie bitwy, w których brał udział w czasie kampanii wrześniowej.

A. Słonimski „Alarm" - Wojna to przede wszystkim bomby spadające na Warszawę i powtarzające się komunikaty obrony przeciwlotniczej.

K.I. Gałczyński „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" - Obrońcy Westerplatte wypełniają odwieczny boży plan. Kreuje ich Gałczyński na świętych, którzy czwórkami do nieba szli i gdy nadejdzie odpowiedni czas spłyną do walczącej Warszawy.

L. Staff „Pierwsza przechadzka" -
patrz: powrót.

K.K. Baczyński „Historia" - Historia świata to historia nieustannych wojen, wobec których człowiek jako jednostka jest zupełnie bezradny.
K.K. Baczyński „Ten czas" - Wojna postawiła pokolenie Baczyńskiego w przymusowej sytuacji żołnierzy i bohaterów.
K.K. Baczyński „Modlitwa II" - Wojna przenosi ludzi w sferę zła, bo zabijanie, nawet w słusznej sprawie, jest złem.
K.K. Baczyński „Pokolenie" z 1941 (Do palców przymarzty struny...) -Wojna przyniosła upadek wartości moralnych i skazała na obcowanie z okrucieństwem i śmiercią. Patrz: pokolenie stracone.
K.K. Baczyński „Pokolenie" z 1943 (Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzała...) - Wojna skazała pokolenie Baczyńskiego na przedwczesną dojrzałość, poznanie śmierci. Patrz: pokolenie stracone.

Cz. Miłosz „Świat" (Poema naiwne)"
- Miłosz kreuje świat, który rządzi się trzema cnotami ewangelicznymi; świat, w którym ojciec czuwa nad wszystkim i daje poczucie bezpieczeństwa; świat bez wojny. Ale ten brak wojny sprawia, że jest ona jakby wyraźniej obecna w nieobecności.

J. Andrzejewski „Popiół i diament"
- Wojna się kończy, lecz pozostawia trwałe ślady w ludzkiej psychice. Szczególnie wyraźnie widać to w przypadku najmłodszego pokolenia, które jest „zarażone śmiercią" - chłopcy żałują, że ominęła ich walka i próbują niebezpiecznie na serio „bawić się w wojnę". Patrz: pokolenie stracone.

E.M. Remarąue „Cienie w raju" - Akcja powieści rozgrywa się w Stanach Zjednoczonych, gdy te nie przystąpiły jeszcze do wojny. Podczas gdy w Europie giną miliony ludzi, a Niemcy dopuszczają się coraz to nowych bestialskich czynów, Nowy Jork tętni życiem, bawi stąpieniu do wojny. Wszystko to obserwuje Robert Ross, uciekinier z Niemiec, jeden z tytułowych cieni w raju.

T. Różewicz „Ocalony" -Wojna zniszczyła ludzką psychikę i świat dawnych wartości, zarówno etycznych, jak i estetycznych. Patrz: pokolenie stracone.

T. Różewicz „Kartoteka" - 1) Doświadczenie wojny sprawiło, że Bohater przyjmuje wobec świata całkowicie bierna postawę.
2) Nawet ci, którzy wojnę przeżyli, nie potrafią o niej mówić. Bohater opowiada zmarłemu przed wojną przyjacielowi jej przebieg w kilku sloganowych zdaniach. 3) Wojna sprawiła, że zarówno życie Bohatera, jak i świat, stały się rozsypaną i ponownie ułożoną w przypadkowy sposób kartoteką.

G. Orwell „Rok 1984" -Trzy mocarstwa, pomiędzy które podzielony jest świat Orwella, pozostają w stanie nieustannej wojny i ciągle zmieniających się sojuszy - coraz to dwa inne łączą się przeciw trzeciemu. Pociąga to za sobą konieczność zmiany historii. W sojuszu z obecnym partnerem i konflikcie z obecnym wrogiem pozostawało się od zawsze.

J. Iwaszkiewicz „Sława i chwała" -
1) I wojna światowa zmieniła geografię polityczną świata. Wraz z rewolucją bolszewicką pozbawiła bohaterów ich majątków na Ukrainie.
2) II wojna światowa zmiotła z powierzchni ziemi świat ziemiańskich dworów. Bohaterowie powieści po wojnie muszą odnaleźć się w zupełnie nowej rzeczywistości.

T. Konwicki „Rojsty" - Wojna demoralizuje i „zaraża śmiercią". Konwicki ukazuje odmitologizowany i zdeheroi-zowany obraz walk partyzanckich na Litwie, nie unikając naturalistycznych opisów „leśnej" rzeczywistości.

T. Konwicki „Sennik współczesny"
- We wspomnieniach bohatera - narratora nieustannie powraca wojna i partyzantka. Bez rozkazu i wbrew intencjom dowództwa dokonał udanego zamachu na niemiecki pociąg, za co zostaje zdegradowany. Jako zwykły żołnierz musi się zrehabilitować i wykonać wyrok na rzekomym donosicielu. Nie będąc przekonany o jego winie, strzela tak, by nie trafić.

M. Wańkowicz „Szkice spod Monte Cassino" - Jako uczestnik bitwy pod Monte Cassino, Wańkowicz daje plastyczny i szczegółowy opis zdobywania wzgórza, akcentując nie tylko bohaterstwo polskich żołnierzy, ale również ich umiejętności wojskowe.

J. Jones „Stąd do wieczności" - Historia grupki żołnierzy z garnizonu na Pearl Harbor, którzy są świadkami ataku japońskiego, przekształca się w oskarżenie wojny i skostniałych stosunków panujących w amerykańskiej armii.

J. Clavell „Król szczurów" - Japoński obóz dla jeńców wojennych okazuje się społecznością rządzącą się własnymi prawami, ale jednocześnie w absurdalny sposób powtarzającą stosunki panujące w amerykańskiej armii.

K. Yonnegut „Rzeźnia numer pięć"
- We wspomnieniach bohatera powracają obrazy ostatniego etapu wojny i nalotów dywanowych na Drezno. Yonnegut ukazuje całe absurdalne okrucieństwo wojny, komentując tragiczne wydarzenia lakonicznym i ironicznym tekstem: Zdarza się.

J. Heller „Paragraf 22" - Historia Yossariana i jego wojennych przygód ukazuje groteskowość i jednocześnie grozę wojny.

J. Przymanowski „Czterej pancerni i pies" - Przymanowski ukazuje wojnę jako ciąg niezwykłych przygód, które przeżywają jego bohaterowie. Polak Janek, Ślązak Gustlik, Gruzin Grigorij i ich dowódca Olgierd, potomek zesłańców polskich, razem z psem Szarikiem
- dzielna załoga czołgu „Rudy" 102
- walczą u boku niezwyciężonej armii radzieckiej, „wyzwalając" ziemie polskie spod okupacji niemieckiej. Cała groza wojny i okrucieństwo w powieści Przymanowskiego uległy zatarciu przez przyjęcie konwencji „czołgu i karabinu". Wyraźny jest też cel propagandowy
- ukazanie polsko-radzieckiego „braterstwa broni". Patrz też: żołnierz.

H. Wouk „Wichry wojny", „Wojna i pamięć" - 1) Pisarz ukazuje wojenne koleje losu amerykańskiej rodziny Henrych i żydowskiej rodziny Jastrowów oraz ludzi z nimi związanych. Wojna widziana jest nie tylko jako wydarzenie historyczne, ale także jako fakt z życia osobistego bohaterów, całkowicie niszczących ich własny, prywatny świat. 2) Z historycznego punktu widzenia powieść jest czysto subiektywnym opisem wojny. Dla Wouka faktem, który zadecydował o wygranej aliantów, był udział Amerykanów (rządzonych przez najgenialniejszego z prezydentów) w wojnie.

M. Ondaatje „Angielski pacjent" - II
wojna światowa była dla mieszkańców willi San Girolamo końcem starego i dobrego świata. Hanie odebrała ojca i narzeczonego, z Caravaggia uczyniła kalekę, a „Łososia" zmusiła do wyjazdu z ukochanych Indii. Jedynym, który nie dostrzegł jej okrucieństwa, był Almasy, jednak to właśnie jego kosztowała ona życie.

* „Nigdy nie było dobrej wojny i złego pokoju". (B. Franklin)
* „Wojna - to życie, które nie może istnieć bez śmierci". (E. Zola)
* „Wojna nigdy nie kończy się dla tych, co walczyli". (C. Malaparte)
* „Język ma ogromne znaczenie nie tylko dla pisarzy, ale dla całych narodów i państw. Wojny są w pewnym względzie błędami składni". (C. Malaparte)
* „Wojna nie zjada trupów, połyka tylko żywych żołnierzy". (C. Malaparte)
* „Wojna to jest zabijanie ciągle tego samego człowieka, aż się okaże, że tym człowiekiem jestem ja sam". (E. 0'Neill)
* Si vis pacem, para bellum (chcesz pokoju, gotuj się do wojny), (sentencja łacińska)
* „Silent leges inter arma"
(w czasie wojny milczą prawa) (Cyceron)
* Inter arma silent Musae (w czasie wojny milczą Muzy) (sentencja łacińska)
* „Wojna jest to wydarzenie, w czasie którego zabijają się ludzie zupełnie się nie znający i to ku chwale i pożytkowi ludzi, którzy się znają, ale się nie zabijają". (P. Yalery)
* „Nigdy w dziedzinie ludzkich
konfliktów tak wielu nie zawdzięczało
tak wiele tak nielicznym".
(W. Churchill o II wojnie światowej)
* „Wojna nie kończy się, ona odpoczywa". (U. Kozioł)