Co to jest rzeczownik?
za Słownikiem Języka Polskiego PWN: część mowy obejmująca wyrazy oznaczające osobę, zwierzę, przedmiot, zjawisko, pojęcie; też: wyraz należący do tej części mowy
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik?
Rzeczownik odpowiada na pytania: kto? co?
Podział rzeczowników
rzeczowniki własne
są pisane wielką literą i są nazwą:
- konkretnej osoby, np. kolega Jan
- istoty żyjącej, np. papuga Gustaw
- przedmiotu martwego, np. teatr Ateneum
- miasta, państwa, miejscowości: Polska, Londyn, Opole
- geograficzną: Półwysep Helski, Andy, Morze Czerwone
rzeczowniki pospolite: będące nazwą rzeczy lub istoty żyjącej: chłopak, jarzębina, kot, plecak
rzeczowniki abstrakcyjne: określają te stany, uczucia, spostrzeżenia, których nie możemy zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, powąchać, czyli odbierać zmysłami. Rzeczownik abstrakcyjne są zwykle niepoliczalne - pisanie, zieleń, patriotyzm
rzeczowniki konkretne: te, które możemy odbierać zmysłami - zobaczyć, usłyszeć, dotknąć - lampa, stół, kot, dziecko
Rzeczowniki konkretne możemy podzielić na żywotne (określają istoty żyjące lub które żyły - mężczyzna, kobieta, nieboszczyk, zmarły, pies, lis, truchło) i nieżywotne (odnoszą się do roślin, przedmiotów i przyrody nieożywionej - głaz, kamień, kwiatek)
Rzeczowniki żywotne możemy podzielić na rzeczowniki osobowe (dotyczą ludzi) i nieosobowe (dotyczą zwierząt)
Przykłady rzeczowników
- ołówek - rzeczownik pospolity, konkretny, nieżywotny
- hipopotam - rzeczownik pospolity, konkretny, żywotny, nieosobowy
- zieleń - rzeczownik pospolity, abstrakcyjny
- królowa - rzeczownik pospolity, konkretny, żywotny, osobowy
- Tatry - rzeczownik własny, konkretny, nieżywotny
- brzoza - rzeczownik pospolity, konkretny, nieżywotny
- Tomasz - rzeczownik własny, konkretny, żywotny, osobowy
- Azor - rzeczownik własny, konkretny, żywotny, nieosobowy
- honor - rzeczownik pospolity, abstrakcyjny
Rodzaje rzeczownika
Rzeczowniki posiadają rodzaje. Wyróżniamy 3 rodzaje w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki i 2 w liczbie mnogiej - męskoosobowy (rzeczowniki, które w l.p. są rodzaju męskiego) i niemęskoosobowy (rzeczowniki, które w l.p. są rodzaju żeńskiego i nijakiego).
Rodzaj rzeczowników nieżywotnych zależy od formy gramatycznej wyrazu, np:
- list, notes, kanał - rodzaj męski
- kokarda, agrafka, ławka - rodzaj żeński
- jabłko, serce, drzewo - rodzaj nijaki
- stoły, bagaże, talerze - rodzaj męskoosobowy
- jabłka, jajka, tablice - rodzaj niemęskoosobowy
Rodzaj rzeczowników osobowych związany jest z płcią, ale czasem rzeczowniki zakończone na -a (która jest charakterystyczna dla rodzaju żeńskiego) są rodzaju męskiego, np:
- mężczyzna - rodzaj męski
- sędzia - rodzaj męski
- sędzina - rodzaj żeński
- Adam - rodzaj męski
- Agnieszka - rodzaj żeński
- geograf - rodzaj męski
- badaczka - rodzaj żeński
Rodzaj rzeczowników nieosobowych - czyli zwierząt, nie zawsze uwzględnia różnicę płci:
- pies - suka
- baran - owca
- lew - lwica
- żaba
- ćma
- ryba
Rodzaj rzeczownika określa się za pomocą zaimka:
TEN - stół, zeszyt, pies - rodzaj męski
TA - dziewczyna, książka, sosna - rodzaj żeński
TO - dziecko, jabłko - rodzaj nijaki
Przez co odmienia się rzeczownik?
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby.
UWAGA - rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje. Rzeczownik posiada rodzaje.
Odmiana przez przypadki - inaczej nazywana deklinacją
W języku polskim wyróżniamy 7 przypadków i każdy odpowiada na inne pytania, chociaż czasem rzeczowniki w dwóch różnych przypadkach mogą mieć tą samą formę. Dlatego aby określić prawidłowo przypadek trzeba przeczytać całe zdanie!
Liczba pojedyncza
przypadek | pytanie | r. męski | r. żeński | r. nijaki |
---|---|---|---|---|
Mianownik | kto?co? | dom Ø | sowa | okno |
Dopełniacz | kogo?czego? | domu | sowy | okna |
Celownik | komu?czemu? | domowi | sowie | oknu |
Biernik | kogo?co? | dom Ø | sowę | okno |
Narzędnik | z kim?z czym? | domem | sową | oknem |
Miejscownik | o kim?o czym? | domie | sowie | oknie |
Wołacz | o ty..! | domie! | sowo! | okno! |
Liczba mnoga
przypadek | pytanie | r. męskoosobowy | r. niemęskoosobowy | |
---|---|---|---|---|
Mianownik | kto?co? | domy | sowy | okna |
Dopełniacz | kogo?czego? | domów | sów Ø | okien Ø |
Celownik | komu?czemu? | domom | sowom | oknom |
Biernik | kogo?co? | domy | sowy | okna |
Narzędnik | z kim?z czym? | domami | sowami | oknami |
Miejscownik | o kim?o czym? | domach | sowach | oknach |
Wołacz | o wy…! | domy! | sowy! | okna! |
Temat i oboczności rzeczownika
Podczas odmiany przez przypadki część rzeczownika, która pozostaje niezmieniona nazywana jest tematem, a część która ulega zmianie - końcówką.
Końcówka, która jest niewidoczna nazywamy zerem końcówkom i oznaczamy symbolem Ø
Jeśli w obrębie tematu występują wymiany samogłosek, spółgłosek i zmiękczenia to nazywamy je obocznościami:
Aby znaleźć oboczności najpierw wypisz różne tematy dla odmienianego rzeczownika we wszystkich przypadkach i w obu liczbach, czyli dla wyrazu okno tematy oboczne to: okn-, okni-, okien, a oboczności to n:ni, k:ki, e:Ø
Liczba pojedyncza
M: okn|o
D: okn|a
C: okn|u
B: okn|o
N: okn|em
Msc.: okni|e n:ni
W: okn|o
Liczba mnoga
M: okn|a
D: okien k:ki e:Ø
C: okn|om
B: okn|a
N: okn|ami
Msc.: okn|ach
W: okn|a
Liczba rzeczowników
z reguły rzeczowniki mają liczbę pojedynczą i liczbę mnogą, ale też istnieją dwie grupy rzeczowników:
- singulare tantum - występujące tylko w liczbie pojedynczej (bez liczby mnogiej)
- plurale tantum - występujące tylko w liczbie mnogiej (bez liczby pojedynczej)
Singulare tantum:
- produkty spożywcze płynne, sypkie i zioła, np: ryż, cukier, mąką, cynamon, pieprz, sól, mleko
- materiały, tworzywa, pierwiastki chemiczne, np: bawełna, wełna, nylon, plastik, aluminium, miedź, cyna
- pojęcia abstrakcyjne: nienawiść, szacunek, odwaga, cynizm
- nazwy zbiorowe: młodzież, duchowieństwo, kler, mieszczaństwo, plebs, szlachta
- nazwy geograficzne: Wisła, Morze Bałtyckie, Poznań
Plurale tantum:
- rzeczy mające pary, lub składające się z dwóch symetrycznych części, np: spodnie, okulary, nożyce, drzwi, usta
- nazwy uroczystości, obrzędów, np: chrzciny, urodziny, andrzejki, ferie, wakacje
- nazwy geograficzne oznaczające pasma górskie lub większe obszary: Himalaje, Beskidy, Tatry, Andy, Bieszczady, Mazury
- inne: fusy, finanse, wnętrzności, perfumy, szachy
Rzeczownik w pigułce
1. Rzeczownik to część mowy która odpowiada na pytania: kto?co? Nazywa osoby, przedmioty, rośliny, zwierzęta, miejsca, zjawiska, pojęcia.
2. Rzeczownik odmienia się przez przypadki (deklinacja) i liczby.
3. Kiedy odmieniamy rzeczownik przez przypadki, zmienia się jego forma. Część wyrazu, która pozostaje bez zmiany to temat, a ta część, która się zmienia to końcówka. W wielu wyrazach w temacie występują różnice w głoskach, tzw. wymiana, która ma nazwę oboczności, np: pies - psu (p:pi, e:Ø)
4. Rzeczownik posiada rodzaje - w l.p. - męski (ten stół), żeński (ta firana), nijaki (to jajko), w l.mn. - męskoosobowy (chłopcy) i niemęskoosobowy - dotyczy rzeczowników r. żeńskiego i nijakiego w l.p (zwierzęta).
5. singulare tantum - to rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej (bez liczby mnogiej - młodzież, szlachta, złoto, zazdrość) plurale tantum - to rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej (bez liczby pojedynczej - drzwi, spodnie, nożyce).
6. Podział rzeczowników: własne (państwa, miasta, imiona, krainy geograficzne) i pospolite; żywotne (dotyczą zwierząt i ludzi, np: kot, akrobata) i nieżywotne (miska), oraz osobowe (dotyczą tylko ludzi - pilot, Alina) i nieosobowe (dotyczą zwierząt - tygrys). Można je podzielić na abstrakcyjne (dotyczą pojęć - nienawiść) i konkretne (rzeczy, które poznajemy za pomocą zmysłów - parasol).