Rzeczownik

Co to jest rzeczownik?

za Słownikiem Języka Polskiego PWN: część mowy obejmująca wyrazy oznaczające osobę, zwierzę, przedmiot, zjawisko, pojęcie; też: wyraz należący do tej części mowy

Na jakie pytania odpowiada rzeczownik?

Rzeczownik odpowiada na pytania: kto? co?

Podział rzeczowników

rzeczowniki własne
są pisane wielką literą i są nazwą:
- konkretnej osoby, np. kolega Jan
- istoty żyjącej, np. papuga Gustaw
- przedmiotu martwego, np. teatr Ateneum
- miasta, państwa, miejscowości: Polska, Londyn, Opole
- geograficzną: Półwysep Helski, Andy, Morze Czerwone

rzeczowniki pospolite: będące nazwą rzeczy lub istoty żyjącej: chłopak, jarzębina, kot, plecak

rzeczowniki abstrakcyjne: określają te stany, uczucia, spostrzeżenia, których nie możemy zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, powąchać, czyli odbierać zmysłami. Rzeczownik abstrakcyjne są zwykle niepoliczalne - pisanie, zieleń, patriotyzm

rzeczowniki konkretne: te, które możemy odbierać zmysłami - zobaczyć, usłyszeć, dotknąć - lampa, stół, kot, dziecko

Rzeczowniki konkretne możemy podzielić na żywotne (określają istoty żyjące lub które żyły - mężczyzna, kobieta, nieboszczyk, zmarły, pies, lis, truchło) i nieżywotne (odnoszą się do roślin, przedmiotów i przyrody nieożywionej - głaz, kamień, kwiatek)

Rzeczowniki żywotne możemy podzielić na rzeczowniki osobowe (dotyczą ludzi) i nieosobowe (dotyczą zwierząt)

Przykłady rzeczowników

- ołówek - rzeczownik pospolity, konkretny, nieżywotny
- hipopotam - rzeczownik pospolity, konkretny, żywotny, nieosobowy
- zieleń - rzeczownik pospolity, abstrakcyjny
- królowa - rzeczownik pospolity, konkretny, żywotny, osobowy
- Tatry - rzeczownik własny, konkretny, nieżywotny
- brzoza - rzeczownik pospolity, konkretny, nieżywotny
- Tomasz - rzeczownik własny, konkretny, żywotny, osobowy
- Azor - rzeczownik własny, konkretny, żywotny, nieosobowy
- honor - rzeczownik pospolity, abstrakcyjny

Rodzaje rzeczownika

Rzeczowniki posiadają rodzaje. Wyróżniamy 3 rodzaje w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki i 2 w liczbie mnogiej - męskoosobowy (rzeczowniki, które w l.p. są rodzaju męskiego) i niemęskoosobowy (rzeczowniki, które w l.p. są rodzaju żeńskiego i nijakiego).

Rodzaj rzeczowników nieżywotnych zależy od formy gramatycznej wyrazu, np:
- list, notes, kanał - rodzaj męski
- kokarda, agrafka, ławka - rodzaj żeński
- jabłko, serce, drzewo - rodzaj nijaki
- stoły, bagaże, talerze - rodzaj męskoosobowy
- jabłka, jajka, tablice - rodzaj niemęskoosobowy

Rodzaj rzeczowników osobowych związany jest z płcią, ale czasem rzeczowniki zakończone na -a (która jest charakterystyczna dla rodzaju żeńskiego) są rodzaju męskiego, np:
- mężczyzna - rodzaj męski
- sędzia - rodzaj męski
- sędzina - rodzaj żeński
- Adam - rodzaj męski
- Agnieszka - rodzaj żeński
- geograf - rodzaj męski
- badaczka - rodzaj żeński

Rodzaj rzeczowników nieosobowych - czyli zwierząt, nie zawsze uwzględnia różnicę płci:
- pies - suka
- baran - owca
- lew - lwica
- żaba
- ćma
- ryba

Rodzaj rzeczownika określa się za pomocą zaimka:
TEN - stół, zeszyt, pies - rodzaj męski
TA - dziewczyna, książka, sosna - rodzaj żeński
TO - dziecko, jabłko - rodzaj nijaki

Przez co odmienia się rzeczownik?

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby.

UWAGA - rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje. Rzeczownik posiada rodzaje.

Odmiana przez przypadki - inaczej nazywana deklinacją

W języku polskim wyróżniamy 7 przypadków i każdy odpowiada na inne pytania, chociaż czasem rzeczowniki w dwóch różnych przypadkach mogą mieć tą samą formę. Dlatego aby określić prawidłowo przypadek trzeba przeczytać całe zdanie!

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Temat i oboczności rzeczownika

Podczas odmiany przez przypadki część rzeczownika, która pozostaje niezmieniona nazywana jest tematem, a część która ulega zmianie - końcówką.
Końcówka, która jest niewidoczna nazywamy zerem końcówkom i oznaczamy symbolem Ø

Jeśli w obrębie tematu występują wymiany samogłosek, spółgłosek i zmiękczenia to nazywamy je obocznościami:

Aby znaleźć oboczności najpierw wypisz różne tematy dla odmienianego rzeczownika we wszystkich przypadkach i w obu liczbach, czyli dla wyrazu okno tematy oboczne to: okn-, okni-, okien, a oboczności to n:ni, k:ki, e:Ø

Liczba pojedyncza
M: okn|o
D: okn|a
C: okn|u
B: okn|o
N: okn|em
Msc.: okni|e n:ni
W: okn|o

Liczba mnoga
M: okn|a
D: okien k:ki e:Ø
C: okn|om
B: okn|a
N: okn|ami
Msc.: okn|ach
W: okn|a

Liczba rzeczowników

z reguły rzeczowniki mają liczbę pojedynczą i liczbę mnogą, ale też istnieją dwie grupy rzeczowników:
- singulare tantum - występujące tylko w liczbie pojedynczej (bez liczby mnogiej)
- plurale tantum - występujące tylko w liczbie mnogiej (bez liczby pojedynczej)

Singulare tantum:

- produkty spożywcze płynne, sypkie i zioła, np: ryż, cukier, mąką, cynamon, pieprz, sól, mleko
- materiały, tworzywa, pierwiastki chemiczne, np: bawełna, wełna, nylon, plastik, aluminium, miedź, cyna
- pojęcia abstrakcyjne: nienawiść, szacunek, odwaga, cynizm
- nazwy zbiorowe: młodzież, duchowieństwo, kler, mieszczaństwo, plebs, szlachta
- nazwy geograficzne: Wisła, Morze Bałtyckie, Poznań

Plurale tantum:

- rzeczy mające pary, lub składające się z dwóch symetrycznych części, np: spodnie, okulary, nożyce, drzwi, usta
- nazwy uroczystości, obrzędów, np: chrzciny, urodziny, andrzejki, ferie, wakacje
- nazwy geograficzne oznaczające pasma górskie lub większe obszary: Himalaje, Beskidy, Tatry, Andy, Bieszczady, Mazury
- inne: fusy, finanse, wnętrzności, perfumy, szachy

Rzeczownik w pigułce

1. Rzeczownik to część mowy która odpowiada na pytania: kto?co? Nazywa osoby, przedmioty, rośliny, zwierzęta, miejsca, zjawiska, pojęcia.

2. Rzeczownik odmienia się przez przypadki (deklinacja) i liczby.

3. Kiedy odmieniamy rzeczownik przez przypadki, zmienia się jego forma. Część wyrazu, która pozostaje bez zmiany to temat, a ta część, która się zmienia to końcówka. W wielu wyrazach w temacie występują różnice w głoskach, tzw. wymiana, która ma nazwę oboczności, np: pies - psu (p:pi, e:Ø)

4. Rzeczownik posiada rodzaje - w l.p. - męski (ten stół), żeński (ta firana), nijaki (to jajko), w l.mn. - męskoosobowy (chłopcy) i niemęskoosobowy - dotyczy rzeczowników r. żeńskiego i nijakiego w l.p (zwierzęta).

5. singulare tantum - to rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej (bez liczby mnogiej - młodzież, szlachta, złoto, zazdrość) plurale tantum - to rzeczowniki występujące tylko w liczbie mnogiej (bez liczby pojedynczej - drzwi, spodnie, nożyce).

6. Podział rzeczowników: własne (państwa, miasta, imiona, krainy geograficzne) i pospolite; żywotne (dotyczą zwierząt i ludzi, np: kot, akrobata) i nieżywotne (miska), oraz osobowe (dotyczą tylko ludzi - pilot, Alina) i nieosobowe (dotyczą zwierząt - tygrys). Można je podzielić na abstrakcyjne (dotyczą pojęć - nienawiść) i konkretne (rzeczy, które poznajemy za pomocą zmysłów - parasol).