Elementy świata przedstawionego
Czas akcji
Akcja utworu rozpoczyna się w lecie 1939 roku, kiedy to drużyna „Buków” w czasie wakacji, po zdanej maturze wędruje po Beskidzie Śląskim. Utwór ma charakter relacji, więc wydarzenia są umiejscowione w konkretnym, rzeczywistym dla nich czasie. Opowiadane są z perspektywy czasu. Zdarzają się retrospekcje do czasów szkolnych bohaterów. Utwór kończy się w sierpniu 1943 roku, kiedy to w akcji ataku na strażnicę Grenzschultzpolizei w Sieczychach ginie Zośka.
Miejsce akcji
Głównym miejscem akcji jest Warszawa, gdzie chłopcy mieszkają i działają w czasie okupacji.
Szczególnie ważny jest:
• Pawiak, aleja Szucha – miejsca, gdzie przesłuchiwano Rudego;
• ul. Długa i Arsenał – miejsce, gdzie rozegrało się odbicie Rudego – akcja pod Arsenałem.
Niektóre wydarzenia dzieją się pod Warszawą, gdzie odbywały się ćwiczenia drużyn Szarych Szeregów lub ukrywali się ci członkowie konspiracji, którym w Warszawie groziło aresztowanie – tak jak Alek, który po akcji zdjęcia niemieckiej tablicy z pomniku Kopernika spędził kilka miesięcy na wsi, czy tak jak Zośka, który po śmierci przyjaciół wyjechał na wieś, by tam wrócić do psychicznej równowagi.
Wymienione zostają też inne miejsca:
• Beskid Śląski, gdzie na początku czerwca 1939 r. harcerze – maturzyści Batorego – razem z Zeusem spędzają dziesięć dni wędrując po górach.
• okolice miejscowości Dębe Wielkie – we wrześniu 1939 r. Alek z kolegami pomaga rannym uchodźcom.
• okolice Kraśnika – wysadzenie torów kolejowych. Akcja, w której udział wzięli Zośka i Rudy.
• Celestynów – uwolnienie więźniów z transportu. Akcja, w której dowodził Zośka.
• Targówek – wyprawa do fabryki chemicznej po środki wybuchowe. Akcja, w której brał udział Zośka.
• Sieczychy – atak na strażnicę Grenzchutzpolizei. Akcja, w której dowodził Zośka i w której zginął.
Bohaterowie
Alek – Aleksy Dawidowski (1920-1943), maturzysta 1939 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, sierżant podchorąży Armii Krajowej, dowódca drużyny Grup Szturmowych, członek organizacji Wawer. Otrzymał pośmiertnie Krzyż Virtuti Militari za „bohaterską postawę wobec wroga i śmierć na posterunku”.
Zośka – Tadeusz Zawadzki (1921-1943), maturzysta 1939 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, podporucznik Armii Krajowej, pierwszy komendant Grup Szturmowych w Warszawie, komendant rejonu Mokotów Górny organizacji Wawer. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari 5 klasy i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
Rudy – Jan Bytnar (1921-1943), maturzysta 1939 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, podporucznik Armii Krajowej, członek organizacji Wawer, dowódca plutonu Grup Szturmowych, odznaczony pośmiertnie Krzyżem Walecznych.
Zeus – Leszek Domański (1913-41), nauczyciel geografii w Gimnazjum im. Stefana Batorego, przewodniczący Pogotowia Harcerzy.
Józef Zawadzki (1886-1951), ojciec Zośki, profesor chemii, rektor Politechniki Warszawskiej.
Aleksy Dawidowski – ojciec Alka, dyrektor Fabryki Karabinów, aresztowany w listopadzie 1939 r., rozstrzelany w czerwcu 1940 r.
Barbara Sapińska-Eytner (1924-2009), dziewczyna Alka, z którą spędził kilka tygodni w majątku jej rodziny w Olesinku pod Górą Kalwarią, kiedy musiał się ukrywać po akcji odkręcania tablicy z pomnika Kopernika. Brała udział w małym sabotażu.
Hala – Halina Glińska (1922-2015), sympatia Zośki, podharcmistrzyni, drużynowa 14 WŻDH „Błękitna”, hufiec „Śródmieście”.
Hania – Anna Zawadzka – harcmistrzyni, siostra Zośki.
Maryla/Maria Dawidowska-Strzęboszowa (1922-2007), harcerka, instruktorka Grup Szturmowych. W czasie powstania warszawskiego sanitariuszka batalionu „Zośka”.
Jacek Tabęcki (1921-1942), maturzysta 1939 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, pierwszy przyjaciel Zośki, zginął w Oświęcimiu.
Mały – Jerzy Masiukiewicz (1921-1945), maturzysta 1939 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, kolega Rudego, z którym tworzył nalepki propagandowe, aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego.
Jędrek – Andrzej Makólski (1924-1944), kolega Alka poznany w czasie pracy jako drwal, uczeń Szkoły Podchorążych, dowódca plutonu II „Alek” z kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”, w czasie wygnania Alka na wieś zastępował go jako dowódca.
Urka – Urszula Głowacka-Plenkiewicz, maturzystka 1939 r. Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi w Warszawie, przyboczna drużyny „Błękitnej”. Pracowała w fabryce marmolady Zośki. Była członkiem sabotażowego zespołu Wawra. Otrzymała honorowy tytuł „pani Kwaskowskiej” po akcji oblania żrącym płynem płaszczy spacerujących z Niemcami kobiet, w której poparzyła się kwasem.
Lechosław Zieliński (1914-1940), maturzysta 1932 r. Gimnazjum im. Stefana Batorego, podharcmistrz. Pracował w fabryce marmolady Zośki. Aresztowany, zginął w Oświęcimiu.
Anoda – Jan Rodowicz (1923-1949), podharcmistrz, porucznik AK, uczestnik akcji pod Arsenałem, jeden z ludzi Alka, który zastrzelił Niemca celującego do Alka – działo się to w czasie ucieczki po akcji pod Arsenałem.
Narrator
Narrator trzecioosobowy, który opowiada historię chłopaków z perspektywy czasu. Był uczestnikiem niektórych zdarzeń, niektóre znał tylko z relacji świadków, a w niektórych był obserwatorem. Można domyślać się, że narratorem jest autor – Aleksander Kamiński, który przed wybuchem wojny działał w harcerstwie, a później był członkiem ruchu oporu. Doskonale znał środowisko harcerskie (w tym bohaterów), a także zasady i akcje konspiracji. W swej narracji odwołuje się do swojej wiedzy na temat opisywanych wydarzeń, a także wykorzystuje relacje świadków i na ich podstawie interpretuje wydarzenia. Nie ma wiedzy całkowitej, momentami snuje przypuszczenia. Tak jak większość członków konspiracji, przypuszczał, że aresztowanie Rudego miało związek z tym, że „wydobyto zeń kilka faktów” i tak zostało to przedstawione w utworze. Okazało się jednak, że chłopak w czasie zeznań nikogo nie zdradził. Jednak Kamiński nie znał wszystkich szczegółów.
Problematyka Kamieni na Szaniec
Geneza utworu
Autor Kamieni na szaniec – Aleksander Kamiński (1903-1978) nazywany Kamykiem stworzył tę książkę z potrzeby serca. Kamiński związany był z harcerstwem i doskonale znał Rudego, Alka i Zośkę. Spotykał się z nimi. Był na przykład obecny (jako komendant Wawra) na przysiędze grupy Alka w jego mieszkaniu, gdy rozpoczęli służbę w Małym Sabotażu. Przebieg akcji pod Arsenałem znał bezpośrednio od świadków – zresztą pierwszy jej opis pojawił się na łamach „Biuletynu Informacyjnego” już 3 kwietnia 1943 roku.
Zośka, który bardzo przeżywał śmierć przyjaciół, był w złym stanie psychicznym. Zalecono mu wyjazd na wieś. Jego ojciec namówił go, by spisał swoją relację-pamiętnik. Nadał jej tytuł „Kamienie przez Boga rzucane na szaniec”. Kamiński, który otrzymał od Zośki jego pamiętnik, początkowo chciał swoją książkę o chłopakach zatytułować Życie i śmierć.
Jednak już w czasie powstawania utworu – tytuł brzmiał Kamienie na szaniec. Książka została wydana w lipcu 1943 roku. Nie wiadomo, czy Zośka zapoznał się z lekturą. Po jego śmierci Kamiński dopisał jeszcze dwa rozdziały: „Celestynów”, „Wielka gra”. Ukończył ją w kwietniu 1944 roku. Początkowo imiona bohaterów były zmienione Alek zwany był Wojtkiem, a Rudy – Czarnym. Już po wojnie książkę ocenzurowano, a w latach pięćdziesiątych była zakazana i dopiero pod koniec dekady wydano ją ponownie. Od tego momentu była wielokrotnie wznawiana.
Znaczenie tytułu
„Kamienie przez Boga rzucane na szaniec” to tytuł pamiętnika Zośki, a jednocześnie cytat z utworu Juliusza Słowackiego Testament mój. Rudy, umierając, poprosił jednego ze swoich kolegów o wyrecytowanie tego wiersza. Młodzi ludzie pokolenia Kolumbów, czyli urodzeni około 1920 roku, wychowani byli w duchu romantyzmu. Byli pierwszym pokoleniem urodzonym w wolnej Polsce. Dla nich takie wartości jak: Bóg, honor, ojczyzna były bardzo ważne. Zachwycali się literaturą okresu romantyzmu. Wielu z nich czerpało inspiracje z twórczości romantycznych poetów. Młodość tego pokolenia przypadła na czas wojny i znów, tak jak ich przodkowie, musieli walczyć o wolną Polskę.
Walka polskiej młodzieży o wolność i działalność konspiracyjna
W utworze zostały opisane losy młodych ludzi, którzy po zdanej maturze rozpoczynali dorosłe życie. Należeli do pokolenia Kolumbów – byli pierwszym pokoleniem, które po 123 latach niewoli urodziło się w wolnej Polsce. Wychowani zostali w duchu romantyzmu i miłości do ojczyzny. Niestety, gdy wkraczali w dorosłe życie wybuchła wojna. Nie mogli bezczynnie patrzeć na to, co się dzieje. Skupieni w drużynach harcerskich szukali sposobów na włączenie się w działalność konspiracyjną.
Akcje Małego Sabotażu, w których uczestniczyli: kolportowali prasę, rozwozili grypsy więzienne, rozlepiali nalepki propagandowe, tłukli szyby fotografom, którzy wystawiali na wystawach zdjęcia niemieckich żołnierzy, rozpylali gazy w sklepach dla Niemców, malowali kotwice – symbol Polski Walczącej, malowali żółwia – by zachęcić do wolnej pracy w fabrykach produkujących dla Niemców, malowali literę V oznaczającą zwycięstwo, malowali też świnie i pisali na murach napisy: „Tylko świnie siedzą w kinie”, zrywali niemieckie flagi, zawieszali polskie flagi.
Dywersja – już jako członkowie Grup Szturmowych mieli poważniejsze zadania: wysadzali tory, rozbrajali Niemców, czasem musieli zabijać – tak jak miało to miejsce w czasie ewakuacji mieszkania przy ulicy Brackiej 23, uwolnili z transportu więźniów w Celestynowie, urządzano „wycieczki” do fabryki chemicznej po środki wybuchowe – tak jak miało to miejsce na Targówku, wysadzali mosty – nieudana akcja wysadzenia mostu pod Czarnocinem, likwidacja posterunków żandarmerii niemieckiej – akcja w Sieczycach.
Siła przyjaźni
Rudy, Alek i Zośka chodzili do jednej klasy Gimnazjum im. Stefana Batorego. Razem zdali maturę, razem byli w harcerstwie. Razem też walczyli z okupantem. Połączyła ich nie tylko szkoła i harcerstwo, ale też wspólne cele – walka o wolność Polski. Wychowani w patriotycznych domach nie umieli postąpić inaczej. Działając w konspiracji musieli sobie ufać. W każdej akcji narażali życie. Mieli świadomość, że każdego dnia mogą zginąć. Gdy Rudy został aresztowany żaden z jego przyjaciół nie wahał się, czy wziąć udział w akcji, choć była ona bardzo brawurowa i niesamowicie niebezpieczna. Troszczyli się o siebie. Nawet umierający Alek prosił o przekazanie Rudemu pomarańczy. Rudy z Alkiem siedzieli razem w szkolnej ławce i umarli tego samego dnia. Zośka kilka miesięcy później. Spoczęli w mogiłach obok siebie.
Akcja pod Arsenałem
Akcja, która miała miejsce 26 marca 1943 roku na skrzyżowaniu ulicy Bielańskiej, Długiej i Nalewek obok Arsenału. Zorganizowana przez Zośkę i przyjaciół Rudego w celu odbicia go po aresztowaniu 23 marca 1943 roku. Była to akcja nietypowa, gdyż do tej pory nie próbowano w środku Warszawy odbić żadnego więźnia. Zośka od razu przystąpił do działania. Denerwował się, gdyż musiał czekać na zgodę majora Kiwerskiego. Sam nie dowodził akcją. Brał w niej jednak czynny udział. Udało się uwolnić dwudziestu jeden więźniów (w tym Rudego i Heńka), jednak w akcji śmiertelnie ranny został Alek i Tadeusz Krzyżewicz – Tadziu/Buzdygan. Jeden z uczestników – Hubert został schwytany w czasie akcji. Rudy zmarł kilka dni po odbiciu.
W odwecie Niemcy rozstrzelali stu czterdziestu Polaków. Aresztowali rodzinę jednego z chłopaków i właścicieli mieszkania, gdzie odbywały się spotkania grupy Alka – te adresy miał zanotowane schwytany Hubert. Część uwolnionych więźniów w obawie o życie swoich bliskich dobrowolnie zgłosiła się na policję.
Przyjaciele pomścili śmierć kolegów. Gestapowiec i urzędnik, którzy skatowali Rudego w czasie przesłuchania – SS-Oberscharführer Herbert Schulz i SS-Rottenführer Ewald Langego zostali zastrzeleni.
Komendant Sił Zbrojnych Stefan Grot-Rowecki nadał pośmiertnie Krzyż Virtuti Militari Alkowi i Krzyż Walecznych Rudemu (pośmiertnie), Tadziowi (pośmiertnie), Zośce, Anodzie, Słoniowi, Maćkowi, Kołczanowi.
Najważniejsze organizacje
Szare Szeregi – nazwa harcerstwa w czasie konspiracji w latach 1939-1944. Najmłodsi zgrupowani byli jako Zawiszacy. Średni wiekiem przynależeli do Bojowej Szkoły (BS) – pełnili służbę wojskową na odcinkach łączności. Najstarsi w Grupach Szturmowych (GS) działali w dywersji i partyzantce. BS i GS należały do Armii Krajowej (AK).
Armia Krajowa (AK) – część Polskich Sił Zbrojnych, konspiracyjna armia Polskiego Państwa Podziemnego. Powstała z przekształcenia w 1942 r. Związku Walki Zbrojnej. Podlegała Rządowi Polskiemu w Londynie i Delegatowi Rządu na Kraj.
Mały Sabotaż Wawer – organizacja konspiracyjna w Warszawie działająca w latach 1940-1944. Jej działalność to głównie akcje małego sabotażu – wybijanie szyb, zrywanie flag, napisy i rysunki na murach. Nazwa nawiązuje do podwarszawskiej miejscowości, gdzie okupant dokonał pierwszej masowej zbrodni i zamordował ponad sto osób.
PET – organizacja, która tradycjami sięgała do 1886 r. i założonego wtedy Związku Młodzieży Polskiej. Z Szarymi Szeregami PET nawiązał współpracę w Wawrze, a w 1942 r. został włączony do Szarych Szeregów.
Gatunek literacki
Kamienie na szaniec można zaliczyć do literatury faktu. W utworze opisano autentyczne postacie i wydarzenia. Podano także dokładny czas i miejsce opisywanych zdarzeń, które zostały ułożone zostało w porządku chronologicznym. W tekście da się zauważyć osobiste komentarze narratora, który był emocjonalnie związany ze środowiskiem, które opisywał.
Plan wydarzeń
1. Koledzy z drużyny harcerskiej: Rudy, Alek, Zośka.
2. Patriotyczne wychowanie i plany na przyszłość.
3. Wybuch wojny i marsz harcerzy na wschód.
4. Powrót do Warszawy.
5. Kolportowanie podziemnej prasy i początki działalności konspiracyjnej.
6. Zarabianie pieniędzy w czasie wojny.
7. Mały Sabotaż.
8. Akcja fotograficzna Alka.
9. „Praca kinowa” i „żółwie” Rudego.
10. Rywalizacja Rudego i Alka w zrywaniu niemieckich flag.
11. Zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika przez Alka.
12. Zośka „Kotwickim” za rozpropagowanie symbolu Polski Walczącej.
13. Dywersja.
14. Aresztowanie Rudego.
15. Zaplanowanie akcji przez Zośkę.
16. Akcja pod Arsenałem i odbicie Rudego.
17. Postrzelenie Alka.
18. Śmierć Alka i Rudego.
19. Pamiętnik Zośki.
20. Akcja pod Celestynowem i uwolnienie więźniów.
21. Atak na strażnicę Grenzchutzpolizei i śmierć Zośki.
