Charakterystyka Józia

Bohaterem Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest trzydziesto– a może szesnastoletni Józio. Właściwie, to nie wiadomo ile bohater ma lat. Pewnego dnia Józio budzi się ze snu i czuje się jakby na granicy światów, jest zarazem dorosłym, jak i przeniesionym ze snu nastolatkiem (przypomnij sobie metamorfozę bohatera Przemiany Franca Kafki). Ta świadomość obecności podwójnej jest na tyle wyraźna, iż Józio po pewnym czasie zauważa obecność w pokoju drugiej osoby. Za szafą stoi jego dawny profesor, który „upupia” go, jako swego dawnego ucznia i wysyła do szkoły. Następnie Józio przenosi się na stancję do „supernowoczesnej” rodziny Młodziaków, by w końcu, wraz ze szkolnym kolegą Miętusem, uciec do Bolimowa, majątku rodziny Hurleckich. Wszędzie, gdzie Józio się pojawia, wprowadza zamęt i chaos. Rozsadza stare wzorce zachowań, prowadząc nieuchronnie do tak zwanej ‘kupy’, w której ulegają rozkładowi dawno wypracowane formy. Z każdej farsy Józio salwuje się ucieczką.

Znaczenie postaci
Józio jako trzydziestoletni ‘upupiony’ pisarz to jedna z najważniejszych postaci literatury międzywojnia. Dlaczego? Dlatego, że jest wyjątkowo uniwersalna. Właściwie o Józiu nie da się powiedzieć nic pewnego. Józio nie jest wzorcem osobowości, jak na przykład średniowieczny Roland, nie nosi żadnych określonych cech charakteru. Postać Józia jest ‘formą’, która posłużyła pisarzowi do ukazania pewnych zależności kształtującego się nowoczesnego świata. I tak, dowodzi Gombrowicz, człowiek we współczesnym świecie nie nosi żadnych cech stałych, nie ma określonego, wypracowanego charakteru czy osobowości. Człowiek zmienia się w zależności od sytuacji, w której się znajduje, to sytuacje życiowe kształtują go, a właściwie nie tyle same sytuacje, co inni ludzie. Tymi dwoma stwierdzeniami Gombrowicz wyprzedza dwie wielkie filozofie XX. wieku – filozofię dialogu i egzystencjalizm.

CV – biografia
Akcja Ferdydurke rozgrywa się w trzech planach: szkole, nowoczesnym domu Młodziaków i Bolimowie. Każdorazowo pobyt Józia w każdym z tych miejsc kończy się ogólną degrengoladą i rozbiciem Formy.

Szkoła
Józio sprowadzony do szkoły (za rękę!) przez profesora Pimkę. Tam bierze udział w słynnej lekcji polskiego, podczas której dowiaduje się, że „Słowacki wielkim poetą był” oraz lekcji łaciny, gdzie nauczyciel wbija uczniom do głów, iż ćwiczenie końcówek łacińskich doskonali i rozwija życiowo. W szkole Józio jest świadkiem ‘upupiania’ uczniów przez profesora Pimkę, który wymusza na swych podopiecznych młodzieńczą niewinność oraz pojedynku na miny między Miętusem a Syfonem. Podczas tego pojedynku, który jest ostatnią sceną części pierwszej powieści dochodzi do wielkiej bójki pomiędzy uczniami, podczas której pojawia się Pimko, by zabrać Józia na stancję do rodziny Młodziaków.

Młodziakowie
Józio znajduje się w nowoczesnym domu Młodziaków, który ma stać się jego domem na czas pobytu w szkole. W tym supernowoczesnym środowisku od razu zostaje oceniony jako ‘stary’ i przybierający ‘pozę’, a starości i pozerstwa w domu Młodziaków nie lubi się najbardziej. Ojciec rodziny – inżynier Młodziak jest pogodnym panem w wieku średnim, czytającym Wellsa i lubiącym Chaplina. Inżynierowa to kobieta ‘aktywna’, udzielająca się społecznie i śledząca wszelkie nowinki współczesnego życia.

Zuta – jedyne dziecko Młodziaków to panna nowoczesna: wysportowana, nie stroniąca od romansów i niebezpiecznych przygód. Józio zaczyna rozbrajanie formy Młodziaków od zdemaskowania ich sztuczności. Podczas wspólnego posiłku Józio przeraźliwie siorbie z kubka kompot z namoczonymi w nim resztkami jedzenia, na co Młdziakowie reagują ucieczka. Jednak do decydującego starcia dochodzi w noc, gdy, na skutek podstępu Józia, rodzice nakrywają w pokoju Zuty ukrytego w szafie Pimkę i Kopyrdę, nowoczesnego Młodzieńca. Domniemany romans córki ze starym profesorem w żaden sposób nie mieści się w ‘nowoczesnym’ światopoglądzie Młodziaków i dalecy są od przymrużania oka na taki ‘skandal’. W pokoju dochodzi do bójki, podczas której Józio wraz z Miętusem postanawiają udać się na wieś, do rodzinnego majątku, „do parobka”.

Bolimowo
Jest to stary dwór szlachecki z całym zapleczem, jakie znamy z literatury, choćby z Przedwiośnia czy Pana Tadeusza: cierpiąca na migrenę ciotka Hurlecka, udający się
na polowania wuj Konstanty, panicz Zygmunt i panienka Zosia. W Bolimowie nie robi się nic, państwo „ino żrą” i „się wylegują do góry brzuchem”. Dla ciotki Józio w ogóle
nie istnieje jako osoba. Rozdziela go ona na części według tego, co po kim odziedziczył. Obu chłopców traktuje jak dzieci częstując ich ciągle cukierkami i upupiając na ów ciotczyny sposób. W Bolimowie Miętus ‘brata się’ z parobkiem karząc mu się walić ‘po gębie’, co bardzo niepokoi wuja Konstantego, który panicznie obawia się „reformatorów”, „bolszewików”, i „rewolucji”. Wiadomość o dziwnym paniczu, co się z parobkami brata, rozchodzi się szybko i chłopcy muszą opuścić dwór, by nie narażać na śmieszność rodziny. Józio uciekając ‘porywa’ Zosię, córkę Hurleckich, wyznając jej miłość. Dziewczyna, zwiedziona konwenansem, ulega formie romantycznej miłości, co dla Józia jest nie do zniesienia. Okazało się, że nawet w miłość nie da się uciec przed sztucznością. Józio dochodzi do wniosku, iż przed gębą nie da się uciec jak tylko
w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w drugiego człowieka.

Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki. Najważniejsze momenty w życiu bohatera
• Porwanie do szkoły przez profesora
• lekcja polskiego
• pojedynek na miny
• stancja u Młodziaków
• miłość do Zuty
• sfałszowanie listów i sprowokowanie schadzki Ziuty z Pimką i Kopyrdą
• ucieczka na wieś
• bratanie się z parobkiem
• uprowadzenie Zosi

O utworze źródłowym
Ferdydurke powstała w 1937 roku. Ten dziwny tytuł, który właściwie nic nie oznacza, choć równie dobrze może znaczyć wszystko, to być może nawiązanie do utworu Sinclaira Lewisa Babbit Freddy (Freddy Durkee). Powieść zalicza się do awangardowej prozy międzywojnia, a nawet spełnia ona niektóre założenia tzw. nouveau
roman, gatunku, który w pełni ukształtował się dopiero w latach 50. we Francji. Pod względem formalnym dzieli się na dwie części. Wątek główny, jakim są dzieje Józia, to powieść filozoficzna i psychologiczna poruszająca problem walki o samego siebie. W niego wplecionych jest wiele fragmentów poświęconych pisania (jest więc to także powieść autotematyczna!). Osobną część książki stanowią opowieści o Filidiorze i Filibercie, które, aczkolwiek niebezpośrednio, korespondują z akcja utworu (porównaj na przykład pojedynek na części ciała żony Filidiora z pojedynkiem ‘na miny’z pierwszej części książki)