Abdykacja
rzecz. ż (polit., hist.) rezygnacja ze sprawowania władzy przez władcę przed zakończeniem oficjalnego,wcześniej przyjętego, czasu panowania; abdykacja nie zawsze była dobrowolna, lecz często wymuszona okolicznościami politycznymi. Dzisiaj na lekcji historii nauczyciel omawiał różne przypadki abdykacji (D., ident. w C.i Ms. lp) władców. W historii Europy zdarzało się wiele abdykacji (D. lm). Nauczyciel wymienił m.in. Napoleona I i Stanisława Augusta Poniatowskiego, którzy...
Abiturient
rzecz. m (edu.) uczeń, który kończy szkołę (zwykle myślimy tu o szkole średniej). W liceum, w którym uczy się Natalia, każdego abiturienta (D., ident. w B. lp) osobiście przepytuje dyrektor Mraczek, który jest polonistą. Chce wiedzieć jak najwięcej o każdym abituriencie (Ms. lp), ponieważ chce, aby wszyscy abiturienci (M. lm) mogli dobrze przygotować się do matury. W liceum Natalii jest czterdziestu abiturientów (D., ident. w B. lm) i wszyscy boją się spotkań z surowym...
Abonament
rzecz. m stała opłata wnoszona za prawo do korzystania z czegoś (np. abonament radiowo--telewizyjny, abonament telefoniczny). rodzaj dokumentu uprawniającego do korzystania z czegoś po wcześniejszym zapłaceniu; mając wykupiony abonament (np. wstępu do filharmonii) nie musimy kupować pojedynczych biletów, ale wchodzimy kilka lub więcej razy, na różne koncerty; zazwyczaj pojedynczy bilet na jedno wydarzenie kosztuje więcej niż wejście na podstawie abonamentu. Wiele osób w...
Aborcja
rzecz. ż (med.) celowe przerwanie ciąży. Wykonywanie aborcji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) w Polsce zostało znacznie ograniczone, po wprowadzeniu ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Jednak w licznych krajach na świecie, każdego roku, dokonuje się bardzo wielu aborcji (D. lm).
Absolutyzm
rzecz. m, br. lm (hist., polit.) ustrój państwowy, w którym jeden władca sprawuje nieograniczone rządy. Podczas lekcji historii nauczyciel omawiał formy absolutyzmu (D. lp), funkcjonujące niegdyś w różnych państwach europejskich. Wspomniał także o tzw. oświeconym absolutyzmie (Ms. lp), który rozwinął się w XVIII w., np. w Austrii i Prusach. KOMENTARZ Znanym historycznym przykładem monarchii absolutnej jest Francja w czasach Ludwika XIV (1638-1715). Współczesnym...
Abstrachować
czas. Słowo w mowie potocznej używane jest wyłącznie w zwrotach abstrahować od czegoś, czyli nie brać czegoś pod uwagę, ignorować rzeczy mniej ważne itp. W swoich wykładach na temat malarstwa współczesnego zazwyczaj abstrahuję (1. os. lp) od zagadnień zastosowania koloru – powiedział profesor Akademii Sztuk Pięknych do swego kolegi. Jeżeli abstrahujesz (2. os. lp) od tak ważnych spraw, to nie dziw się, że studenci poświęcają tak dużo czasu na uzupełnienie wiedzy z...
Abstrakcyjny
przym. (pot.) słowo określające najczęściej jakieś pojęcie lub pomysł oderwany od realiów życia, który nie ma szans na urzeczywistnienie; w mowie potocznej często synonim (SPJ) słowa nonsensowny. (fil., psych.) umiejętność rozumienia kwestii nie związanych bezpośrednio z doświadczeniem. (art.) sposób tworzenia zgodny z zasadami abstrakcjonizmu, czyli nie mający związku z formami występującymi w naturze. (w zn. 1.) Łukasz – znany ze swoich abstrakcyjnych (D. lm)...
Adekwatny
przym. zgodny, właściwy, w całości odpowiadający czemuś. Kiedy otrzymałem list od Janusza, wiedziałem, że jest to list szczery, a jego opis nudnego życia w małym miasteczku jest adekwatny (M. lp) do tego, co naprawdę przeżywał. Piosenka Nic zabawnego, którą zaśpiewali artyści kabaretu „Świry”, była adekwatna (M. lp) do tego, co przez godzinę mogliśmy zaobserwować na estradzie. Czyli, rzeczywiście, kabareciarzom nie udało się nikogo rozbawić.
Administracja
rzecz. ż zarządzanie, kierowanie czymś. (adm.) ogół czynności o charakterze organizacyjnym wykonywanych przez organy władzy państwowej, samorządowej. osoba lub zespół osób zajmujących się kierowaniem i organizowaniem pracy w instytucji, organizacji itp. (w zn. 1.) Dziadek pana Antoniego był głównym administratorem majątku hrabiego Połąckiego. Pan Antoni pamiętał jeszcze, jak wspaniale prosperowały dobra hrabiego, kiedy jego ojciec zajmował się ich administracją (N....
Aerodynamiczny
przym. odnoszący się do aerodynamiki, czyli dziedziny fizyki zajmującej się ruchem ciał stałych w środowisku gazowym. Dzisiaj przeglądaliśmy z sąsiadem katalog nowych, sportowych samochodów. Wiedzieliśmy, że bardzo ważny jest aerodynamiczny (M. lp) kształt pojazdu, pomagający w uzyskaniu jak największej szybkości w jak najkrótszym czasie. Projektanci samochodów zawsze zwracają uwagę, aby konstrukcja pojazdów mających osiągnąć dużą prędkość była maksymalnie aerodynamiczna (M....
Afirmacja
rzecz. ż, br. lm akceptacja, podziw, uznanie dla kogoś/czegoś. Pani Janina jest osobą pogodną, której sposób bycia charakteryzuje umiejętność przyjmowania z uśmiechem problemów, jakie ją spotykają. Wszyscy, którzy ją znają,wyrażają się z uznaniem o jej afirmacji (Ms. lp, ident. w D. i C. lm) życia i ciepłym podejściu do ludzi i zwierząt. KOMENTARZ Słowo afirmacja , a także pochodzący od niego czasownik afirmować w ciągu ostatnich lat częściej pojawiają się w języku...
Agent
rzecz. m pracownik policji, służb specjalnych, wojska. osoba pracująca dla na terenie obcego kraju albo w środowisku, które z jakiegoś powodu podlega obserwacji służb wywiadowczych; szpieg. osoba pracująca dla większej firmy, zazwyczaj posiadająca samodzielność w zawieraniu umów i załatwianiu różnych spraw w stosunku do klientów w imieniu tejże firmy; np. agent ubezpieczeniowy (dawniej także ajent). (w zn. 1.) Agent policji stał w bramie i dyskretnie obserwował...
Agitacja
rzecz. ż, br. lm nakłanianie ludzi do poparcia jakiejś sprawy, idei, partii politycznej itp., za pomocą przemówień i rozmaitych działań propagandowych. Partia Porozumienie Świadomych Obywateli prowadziła intensywną agitację (B. lp) wśród mieszkańców naszego miasta jeszcze na dzień przed wyborami. Działacze partii przemawiali i rozdawali ulotki ludziom na rynku i wszystkich większych placach miasta. Wiele osób było przeciwnych takiej agresywnej i nachalnej agitacji (C. lp,...
Agnostycyzm
rzecz. m, br. lm (fil.) pogląd filozoficzny zaprzeczający możliwości poznania całkowitej, obiektywnej rzeczywistości lub pewnych jej elementów; poznanie całej rzeczywistości nie jest możliwe, ponieważ człowiek dysponuje do tego jedynie zwykle zawodnymi zmysłami. (pot.) pogląd, że należy wstrzymać się od sądów na istnienie lub nieistnienie Boga, ponieważ nie da się go poznać, udowodnić, że istnieje, ani w sposób pewny wykazać jego nieistnienie. Karol jest studentem...
Agresja
rzecz. ż (psych.) zachowanie skierowane przeciwko komuś, zmierzające do wyładowania negatywnych emocji na innej osobie, otoczeniu. (pot.) zachowanie dynamiczne, konkretne, zmierzające do osiągnięcia jakiegoś celu i wykonywane zazwyczaj bez zamiaru sprawienia komuś przykrości, np. agresja w sporcie. napaść zbrojna jednego państwa na inne, najczęściej mająca zagrozić jego suwerenności. (w zn. 1.) Dzisiaj czytałem książkę Elliota Aronsona Człowiek istota społeczna, z...
AIDS
[ang., wym. eids] rzecz., nieodm. (med.) poważna, zakaźna choroba wirusowa, przenoszona najczęściej przez krew oraz drogą płciową; odpowiedzialny za jej wywołanie wirus HIV uszkadza naturalny układ odpornościowy organizmu, co powoduje, że schorzenia nieszkodliwe dla zdrowego człowieka mogą poważnie zagrozić zdrowiu osoby zakażonej. AIDS szczególnie szybko rozprzestrzenia się w krajach o niskim poziomie profilaktyki zdrowotnej. Światowe organizacje zajmujące się zdrowiem...
Akademia
rzecz. ż (edu.) wyższa uczelnia, na której studenci zdobywają specjalność w jakiejś dziedzinie (np. Akademia Sztuk Pięknych, Akademia Pedagogiczna). instytucja opiekująca się wybitnymi uczonymi, mająca na celu kierowanie rozwojem nauki i sztuki (np. Polska Akademia Nauk). uroczyste spotkanie (najczęściej w szkole), poświęcone uczczeniu jakiejś wybitnej osoby lub istotnego wydarzenia; w czasie akademii najczęściej prezentowane są okolicznościowe przemówienia, odczyty oraz...
Akceptacja
rzecz. ż potwierdzenie czegoś, aprobata, uznanie, wyrażenie na coś zgody. Prezydent wyraził swoją akceptację (B. lp) dla ostatnich poczynań rządu. Premier przyznał, że szczególnie zależało mu na akceptacji (Ms. lp, ident. w D. lm) prezydenta dla realizowanego aktualnie programu gospodarczego.
Akcja
rzecz. ż przygotowane działanie, zakładające zrealizowanie założonego planu i obliczone na osiągnięcie konkretnego celu (np. w wojskowości, w policji, działaniach społecznych,sporcie itp.). (lit., film.) następujący po sobie ciąg wydarzeń. (fiz.) działanie, które musi spotkać się z działaniem przeciwnym (reakcją). (fin.) dokument potwierdzający prawo do części zysków, które przynosi spółka akcyjna; papier wartościowy, który można nabyć lub sprzedać na → giełdzie (najczęściej...
Akcyza
rzecz. ż podatek nakładany na niektóre wyroby, najczęściej używki lub towary luksusowe; wpływy z akcyzy zasilają bezpośrednio budżet państwa; w Polsce akcyzą objęte są m.in. wyroby tytoniowe, alkohol, paliwa płynne, samochody; pełna nazwa: podatek akcyzowy . Minister gospodarki w dzisiejszym wywiadzie telewizyjnym wiele mówił o akcyzie (Ms. lp, ident. w C. lp) nakładanej na wyroby tytoniowe – nie ulegnie ona zmniejszeniu,ponieważ celem państwa, jak podkreślił minister, jest...
Akt
rzecz. m (pot., praw.) działanie, czyn, mający na celu osiągnięcie zamierzonego skutku. oficjalne działanie, np. jednostek państwa, urzędów itp. dokument urzędowy o wartości prawnej, poświadczający dokonanie czegoś, np. akt urodzenia, akt darowizny, szerzej – akt notarialny. akta (tylko lm) zbiór dokumentów dotyczących jakiejś sprawy (np. akta sądowe,dokumentujące przebieg procesu i śledztwa). (art.) przedstawienie nagiego ciała ludzkiego w sztuce. (lit./teatr.)...
Aktualny
przym. dotyczący spraw bieżących, ważny obecnie. Wczoraj podczas rady pedagogicznej omawiano aktualne problemy szkoły. Dyrektor podkreślił, że obecnie nie ma w gimnazjum aktualniejszej i pilniejszej sprawy niż wymiana okien w czasie wakacji.
Akwizytor
rzecz. m Pan Kowalski ma sąsiada Nowaka – akwizytora wycieraczek do szyb samochodowych (D. lp, ident. w B. lp). Może sporo powiedzieć o tym akwizytorze (Ms. lp) i jego pracy. Pan Nowak, tak jak inni akwizytorzy (M. lm), wstaje bardzo wcześnie i idzie do pracy na jeden z miejskich parkingów, gdzie przez cały dzień namawia kierowców do kupna wycieraczek. KOMENTARZ Słowo akwizytor najbardziej popularne stało się po 1989 r., kiedy na skutek rozwoju handlu wiele firm...
Alienacja
rzecz. ż, br. lm dobrowolne lub przymusowe wyobcowanie ze środowiska lub grupy, psychiczne lub/i fizyczne oddalenie od ludzi, wśród których powinno się żyć; osamotnienie. – Nie mogę zrozumieć Artura i tej jego ciągłej alienacji (D. lp, ident. w C i Ms. lp) ze środowiska studenckiego – martwił się ojciec. – Mija już prawie rok odkąd rozpoczął studia, a on nie tylko z nikim się nie zaprzyjaźnił, ale nawet chodzi do innej biblioteki niż jego koledzy. Jest zupełnie wyalienowany –...
Alimenty
rzecz. n, br. lp świadczenie na rzecz osób, które nie są w stanie samodzielnie się utrzymać; najczęściej obejmuje ojców, którzy po rozwodzie nie mieszkają z byłą żoną i dziećmi, a której zostają przyznane alimenty na drodze prawnej; alimenty płacone na utrzymanie dzieci to zazwyczaj stała kwota przekazywana raz w miesiącu. Pani Nowakowa rozwiodła się pół roku temu. Mimo że sąd przyznał jej opiekę nad dziećmi i zasądził na jej rzecz świadczenie alimentacyjne, były mąż do...
Alkohol
rzecz. m (pot.) alkohol etylowy (etanol) związek chemiczny, ciecz o charakterystycznym zapachu i właściwościach odurzających, wchodzący w skład wielu napojów alkoholowych (np. piwa, wina, wódki itp.). (chem.) organiczny związek chemiczny zawierający tzw. grupę wodorotlenową; ciecz lub ciało stałe. (w zn. 1.) W większości państw prowadzi się badania na temat spożycia alkoholu (D. lp, ident. w Ms. lp) przez obywateli. W wielu państwach alkohol (M. lp.) bywa spożywany z...
Almanach
rzecz. m. zbiór informacji dotyczących jednej dziedziny, ukazujących się w druku jednorazowo lub w odstępach czasowych, antologia. (daw.) wydawnictwo ukazujące się jako rocznik, zawierające zbiór informacji z różnych dziedzin życia, porad i zazwyczaj kalendarium na rok przyszły. (w zn. 1.) Muszyna to niewielkie miasto w górach. Właśnie ukazał się XV tom Almanachu (D. lp, ident. w Ms. lp) Muszyny, redagowanego i wydawanego przez garstkę zapaleńców. Gdyby inne miasta też...
Alternatywa
rzecz. ż dwie możliwości wykluczające się wzajemnie; także konieczność wyboru pomiędzy tymi możliwościami. (pot.) jedna z możliwości, na którą musi paść wybór. (w zn. 1.) Tomek wiedział, że rodzice planują w sobotę wyjazd do ogródka działkowego za miastem. Mógł nie pojechać, ale obiecał mamie, że wtedy umyje okna. Nie wiedział już, co sądzić o takiej alternatywie (Ms. lp, ident. w C. lp). Nie chciał jechać i musiał dokonać wyboru. (w zn. 2.) – Nie mam pieniędzy na...
Altruizm
rzecz. m, br. lm działanie dla dobra innych, za które nie spodziewamy się wynagrodzenia; nastawienie na bezinteresowną pracę dla dobra innych ludzi, antonim (SPJ) → egoizm. Pani Łucja, wychowawczyni w domu dziecka, zawsze przejawiała postawę pełną altruizmu (D. lp), gdy bezinteresownie po godzinach pracy pomagała odrabiać lekcje swoim wychowankom i wspierała ich w różnych innych sprawach. Nigdy nie chciała też mówić o swoim wrodzonym altruizmie (Ms. lp) jak o czymś...
Aluzja
rzecz. ż ukryta myśl – zazwyczaj krytyczna – wyrażona w formie wzmianki, sugerującej, że autor chce wyrazić coś więcej niż może przekazać otwarcie w danym momencie; aluzja powinna być na tyle czytelna, aby odbiorcy ją bez trudu zrozumieli. Dziś powtórzono w telewizji występ starego kabaretu. Popularny satyryk zaśpiewał piosenkę o mrówkach wchodzących na kocyk, na którym siedzieli bohaterowie Pana Tadeusza. Dorośli śmiali się, wspominając czasy zagrażającej Polsce inwazji...
Ambasada
rzecz. ż (polit.) miejsce, w którym pracują dyplomaci jakiegoś państwa, umieszczone na terytorium innego państwa; przedstawicielstwo dyplomatyczne. (pot.) budynek, w którym mieści się placówka dyplomatyczna. (w zn. 1.) Wczoraj w wiadomościach telewizyjnych mówiono o ambasadzie (Ms. lp, ident. w C. lp) USA w Warszawie. W porównaniu do kilku innych ambasad (D. lm) tu zawsze jest duży ruch i wiele osób chce załatwić różne sprawy, dlatego wzmocniono ochronę budynku. (w...
Amnestia
rzecz. ż postanowienie – wydane na mocy najwyższych władz w państwie – o uwolnieniu części lub wszystkich więźniów i darowaniu win popełnionych do określonej daty. Więźniowie w celi wiele rozmawiali o spodziewanej amnestii (Ms. lp, ident.w D. i C. lp). Wiedzieli, że w ciągu ostatnich lat było kilka amnestii (D. lm), umożliwiających więźniom osadzonym za lekkie przestępstwa wyjście na wolność. KOMENTARZ Zazwyczaj amnestie obejmują więźniów politycznych, choć zdarzają...