Słownik etymologiczny języka polskiego

sad

‘ogród owocowy’; od XV w.; ogsłow. (np. czes. sad ‘ts.; park’, ros. sad ‘ogród owocowy, kwiatowy; park’) < psłow. *sadь ‘sadzenie; osadzanie w określonym miejscu’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *saditi; pierwotnie nazwa czynności, wtórnie skonkretyzowana do ‘tego, co się sadzi (roślina, drzewo)’ i ‘to, co zostało zasadzone’ > ‘ogród, sad’

sadło

‘tłuszcz, tkanka tłuszczowa wokół narządów wewnętrznych’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *sadlo ‘tłuszcz osadzający się wokół narządów wewnętrznych, wytopiony z tego tłuszczu smalec’, który został utworzony od czasownika *saditi w pierwotnym znaczeniu ‘to, co osadza się gdzieś, osiada’

sadowić

‘osadzać w wyznaczonym miejscu, usadzać’; od XV w.; jest to czasownik odrzeczownikowy od psłow. *sadъ w pierwotnym znaczeniu ‘sadzanie, osadzanie w określonym miejscu’

sadownictwo

sadownik

sadowy

sadza

‘osadzający się produkt spalania, kopeć’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *saďa ‘osad z dymu, sadza’ – pierwotnie była to nazwa czynności od psłow. czasownika *saditi, z czasem nastąpiło skonkretyzowanie znaczenia: ‘to, co się osadza’ > ‘sadza’

sadzać

1. ‘sadowić, usadzać’ (od XV w.); 2. dawniej też ‘osadzać, więzić’; forma wielokrotna

sadzawka

‘mały staw’; od XV w.; słowo utworzone z przyrostkiem -awka odc zasownika sadzać (sadzić)

Sadzić

1. ‘zasadzać rośliny’; 2. ‘sadowić, usadzać; prosić o zajęcie miejsca’; 3. przestarzale ‘osadzać, wstawiać, umieszczać gdzieś’.

Sam

1. ‘istniejący osobno, oddzielony, pozostawiony bez innych, bez opieki, bez towarzystwa, odosobniony, samotny’; 2. ‘działający, występujący samodzielnie, ulegający samoistnie jakiemuś procesowi, zmianie’.

samczy

samczyk

samica

1. ‘zwierzę płci żeńskiej’ (od XV w.); 2. stpol. ‘istota płci żeńskiej’; 3. też ‘główne koryto rzeki’ (od XIV w.); słowo utworzone wtórnie od wyrazu samiec jako jego żeński odpowiednik

samiec

1. ‘zwierzę płci męskiej’; 2. stpol. w szerszym znaczeniu ‘istota płci męskiej’; od XV w.; utworzone od sam; pierwotnie w znaczeniu ‘ten, który jest sam, samotny’ > wtórnie ‘osobnik płci męskiej’, co nastąpiło pod wpływem obserwacji, że samce w wielu gatunkach żyją oddzielnie, podczas gdy samice zajmują się młodymi; por. też czes. samec ‘ts.’ oraz sch. sámac ‘kawaler, nieżonaty; samotnik’

samodzielny

samoistny

samolot

samolubny

samorząd

samotnica

samotnik

samotność

samotny

1. ‘żyjący w samotności’; 2. ‘znajdujący się na odludziu, ustronny’; od XVIII w.; jest to przymiotnik utworzony od pol. przestarzałego rzeczownika samota ‘samotność; odludzie, pustkowie’ pochodzącego od psłow. *samъ

Sapać

1. ‘ciężko, głośno oddychać’; dawniej też: 2. ‘chrapać’ oraz 3. ‘dąsać się, gniewnie parskać’.

sapnąć

forma jednokrotna sapnąć --> odsapnąć.

Sąd

1. ‘organ wymiaru sprawiedliwości’; 2. ‘proces, rozprawa sądowa’; 3. ‘pogląd, zdanie, opinia’.

sądny

sądownictwo

sądowy

sądzić

1. ‘sprawować sąd’; 2. ‘oceniać, osądzać’; 3. ‘być zdania, uważać, mniemać’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *sąditi ‘wyrażać zdanie, oceniać, osądzać; sprawować sąd’ – czasownik odrzeczownikowy od psłow. *sądъ; w stpol. występowała również postać sędzić

sąsiad

‘mieszkający, znajdujący się obok’; od XIV w.; ogsłow. (np. czes. soused, ukr. susid) < psłow. *sąsědъ ‘ten, kto siedzi razem z kimś, obok kogoś’ – dawny rzeczownik odczasownikowy od przedrostkowego *sъ-sěsti ‘usiąść razem, obok siebie’

sąsiadka

sąsiadować

sąsiedni

sąsiedzki

schlebiać

schłodzić

czasownik przedrostkowy

schnąć

1. ‘tracić wilgoć, usychać’; 2. ‘tracić siły, słabnąć’; od XV w.; ogsłow. (por. czes. schnout, ros. sóchnuť, sch. sàhnuti) < psłow. *sъchnąti ‘stawać się suchym, suszyć się, wysychać, usychać’ związanego z psłow. czasownikiem *sušiti ‘powodować, że coś jest suche’ i przymiotnikiem *suchъ ‘suchy’, powstały przez dodanie przyrostka -ną

schorzeć

schorzenie

schować

czasownik przedrostkowy

schowek

schron

schronić się

czasownik przedrostkowy

schronisko

schudnąć

schwycić

czasownik przedrostkowy

schwytać

czasownik przedrostkowy

schylić (się)

czasownik przedrostkowy