profil

Konstytucje Polski międzywojennej

poleca 88% 33 głosów

Jednym z najważniejszych zadań, przed którym stanęło odrodzone w 1918 roku państwo polskie, było uchwalenie konstytucji. Z jednej strony ten najważniejszy akt prawny musiał zostać opracowany jak najszybciej, ale równie istotne było, aby konstytucja prezentowała wysoki poziom fachowy i nie podlegała wpływom krótkotrwałych sojuszy politycznych. Spełnienie tego drugiego postulatu wymagało zaś sporo czasu.

Zastosowano więc w Polsce rozwiązanie często wykorzystywane także w innych państwach, mianowicie najpierw uchwalono tzw. Małą Konstytucję – tymczasowy akt prawny, dający jednak Sejmowi czas potrzebny do przygotowania właściwej ustawy zasadniczej. Mała Konstytucja uchwalona została już 20 II 1919 roku, a więc w 10 dni po otwarciu obrad Sejmu. Oficjalna nazwa tego dokumentu brzmiała „Uchwała Sejmu z 20 II1919 roku o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa”. Zgodnie z tym tytułem Piłsudski nadal miał sprawować urząd Naczelnika Państwa, choć już bez dotychczasowego przymiotnika „tymczasowy”. Jego kompetencje zostały jednak mocno ograniczone na korzyść Sejmu. Po raz pierwszy dała o sobie znać obawa prawicy przed rzekomym dążeniem Piłsudskiego do władzy dyktatorskiej. Podporządkowanie Naczelnika Państwa, podobnie jak rządu, Sejmowi wyrażało się m.in. przez wprowadzenie zasady kontrasygnaty przewidującej, że każdy akt państwowy, by stał się prawem, musi być zaopatrzony w podpis odnośnego ministra.

Ta sama obawa przed dyktatorskimi zapędami Piłsudskiego rzutowała również na ograniczenie uprawnień prezydenta w Konstytucji marcowej, uchwalonej 17 III 1921 roku. Data jej wprowadzenia nie jest przypadkowa. Posłom zależało, by zatwierdzić ją przed dniem plebiscytu na Górnym Śląsku, przypadającym na 20 III 1921 roku, gdyż był to poważny argument przemawiający za Polską. Według konstytucji Polska pozostała republiką parlamentarną. Utrzymano monteskiuszowski trójpodział władz, przy czym Sejm – organ władzy ustawodawczej– zachował znaczącą przewagę nad władzą wykonawczą (prezydent i rząd). Sejm był wybierany na 5 lat, kontrolował rząd, uchwalał budżet itp. Równocześnie z Sejmem wybierano Senat. Kadencja prezydenta z kolei trwała lat 7, w jego przypadku utrzymano zasadę kontrasygnaty. Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy. Konstytucja marcowa niemal od momentu jej uchwalenia była ostro krytykowana przez Piłsudskiego i jego zwolenników za przesadne hołdowanie „sejmokracji”. Gdy więc ta opcja polityczna przejęła władzę w drodze <przewrotu majowego>, można było się spodziewać zmian w Konstytucji. Nastąpiły one już 2 VIII 1926 roku i przeszły do historii pod nazwą noweli sierpniowej. W noweli prezydent zyskał uprawnienia do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek Rady Ministrów. Do tej pory, by osiągnąć ten cel, musiał uzyskać dla rozwiązania parlamentu zgodę 3/5 Senatu, co prawo to czyniło iluzorycznym. Ponadto w dokumencie tym nadano prezydentowi uprawnienie do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Mógł je ogłaszać albo w czasie, gdy Sejm i Senat nie obradowały, albo korzystając ze specjalnego upoważnienia nadanego mu przez Sejm. Nowela sierpniowa była rozwiązaniem tymczasowym, nie spełniającym wymagań Piłsudskiego, który chciał uchwalenia zupełnie nowej konstytucji. Dokonać tego mógł jedynie Sejm, w którym przez długi okres po przewrocie majowym <sanacja> nie posiadała większości. Ostatecznie więc do podpisania nowej konstytucji doszło dopiero 23 IV 1935 roku (zresztą w niezbyt demokratycznych okolicznościach).

Nową konstytucję nazwano kwietniową. Różniła się bardzo od swej poprzedniczki. Była aktem prawnym krótszym, pozbawionym preambuły; główna jednak zmiana polegała na tym, że w ogromnym stopniu wzmacniała władzę prezydencką, podporządkowując tej instytucji władzę ustawodawczą, sądowniczą, urzędy kontroli państwowej itp. Konstytucja kwietniowa, obowiązująca już do końca okresu międzywojennego, a z pewnymi zmianami i w tzw. polskim państwie podziemnym, spowodowała, iż w kraju upowszechnił się model władzy autorytarnej, z bardzo silną egzekutywą, czyli władzą wykonawczą. W tym czasie był to zresztą ustrój często spotykany, szczególnie w Europie Środkowej (Litwa, Austria, Węgry).

Pochód socjalistyczny pod hasłem „Precz z Senatem” – Warszawa 1920 rok
Pochód socjalistyczny pod hasłem „Precz z Senatem” – Warszawa1920 rok

Warto pamiętać

Konstytucja marcowa stosowała tzw. zasadę incompatibilitas (tej trudnej nazwy najłatwiej nauczyć się, powtarzając poszczególne jej sylaby), czyli zakaz łączenia niektórych stanowisk. Prezydent np. nie mógł równocześnie pełnić żadnego innego urzędu, ani zasiadać w Sejmie czy w Senacie. Posłowie i senatorowie z kolei nie mogli być równocześnie zatrudniani w płatnej służbie państwowej. Nie dotyczyło to parlamentarzystów – profesorów wyższych uczelni.

Pojęcia

preambuła – uroczysty wstęp do najistotniejszych aktów prawnych (najczęściej konstytucji), wyjaśniający powód jego uchwalenia, często o zabarwieniu religijnym. Preambułę posiadała Konstytucja marcowa, kwietniowa zaś nie

Literatura

A. Ajnenkiel: Polskie konstytucje. Warszawa 1983. Konstytucje w Polsce 1791-1990. Oprac. T. Kołodziejczyk. Warszawa 1990.

Daty

20 II 1919 roku - uchwalenie tzw. Małej Konstytucji
17 III 1921 roku - uchwalenie Konstytucji marcowej
2 VIII 1926 roku - zmiana konstytucji marcowej (nowela sierpniowa)
23 IV 1935 roku - podpisanie przez prezydenta Ignacego Mościckiego Konstytucji kwietniowej

Oś czasu

1914 - wypowiedzenie Rosji wojny przez Niemcy
1922 - zniesienie monarchii w Turcji, koniec imperium osmańskiego
1927 - interwencja brytyjska w Chinach
1930 - przewrót wojskowy w Peru
1936 - wkroczenie wojsk niemieckich do zdemilitaryzowanej Nadrenii

Podoba się? Tak Nie