Kara wymierzona przez ludzi

W Makbecie zemsty dokonują ludzie, ale zgodnie z wolą sił wyższych. Czarownice przepowiadają Makbetowi, że nie zginie z ręki człowieka zrodzonego przez kobietę i że póki las Birnam nie zacznie iść ku niemu, jest bezpieczny (tymczasem oddziały osłonięte gałęziami, wyglądające tak, jakby las szedł, rzeczywiście atakują Makbeta, a zabija go Makduf, człowiek nie zrodzony, lecz wydobyty z łona kobiety cesarskim cięciem).
Niekiedy, zwłaszcza w prozie realistycznej, karę wymierzają ludzie. W Panu Wołodyjowskim Henryka Sienkiewicza karę za zdradę ma ponieść Janusz Radziwiłł, żołnierze nie zdążą jej jednak wymierzyć, bo dumny książę umrze wcześniej i mściciele zastaną już trupa. Okrutną karę za zdradę, pohańbienie Ewki Nowowiejskiej i porwanie pani pułkownikowej oraz zabicie pana Nowowiejskiego ponosi Azja Tuhaj-bejowicz, Tatar, który wykazał się wyjątkowym okrucieństwem. Wymierzona mu kara ma charakter okrutnej zemsty, a niesprawiedliwego wyroku.
Literatura współczesna powraca niekiedy do wątków czy motywów samosądów, wyroków i kar o charakterze zemsty; autorzy umieszczają akcje swoich utworów np. w średniowieczu: płoną na stosach i tracone są rzekome czarownice (Imię róży Umberto Eco, Czarownice z Salem Artura Millera). Motyw samosądu często pojawia się także w literaturze polskiej. W młodopolskiej powieści Chłopi Władysława Stanisława Reymonta Jagna, wdowa po Borynie, naruszająca normy społeczne wiejskiej gromady, wciąż grzesząca cudzołóstwem, zostaje upokorzona i usunięta poza obręb gromady – opuszcza wieś wywieziona na kupie gnoju, obrzucona gradem kamieni... Justyna Bogutówna, bohaterka Granicy Zofii Nałkowskiej, wymierza sprawiedliwość byłemu kochankowi, oblewając mu twarz kwasem. Samosądy na całych grupach społecznych, szczególnie Żydach, są tematem powieści Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego czy Mendel Gdański Marii Konopnickiej. Bogu ducha winni ludzie są prześladowani, okradani, zabijani, ten stan sięgnie apogeum w czasie II wojny światowej, kiedy to za samo bycie Żydem czy Romem będzie się płacić śmiercią (Pianista, Początek, Dziewczynka w czerwonym płaszczyku, Zdążyć przed Panem Bogiem, opowiadania Borowskiego, Medaliony Nałkowskiej, Lista Schindlera w reż. Stevena Spielberga, proza Henryka Grynberga, Ballady i romanse Władysława Broniewskiego i wiele innych tekstów kultury). Sprawiedliwość wymierzana jest też w pojedynkach, w których próbuje się np. karać ludzi obrażających kobiety (Lalka), niedotrzymujących słowa czy po prostu – gdy nie ma innej możliwości– zbrodniarzy (Hamlet). Jednym wielkim aktem kary dla burżujów i ziemian, ale i zemsty na klasach posiadających są rewolucje opisane w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, Sprawie Dantona Stanisławy Przybyszewskiej, Przedwiośniu Stefana Żeromskiego, Operetce Witolda Gombrowicza, Szewcach i Pożegnaniu jesieni Witkacego.