Kupiec i godność kupiecka

Kupcy i lichwiarze oraz ich działalność są zalążkiem nowego systemu kapitalistycznego. Niekiedy postaci te są zestawiane na zasadzie kontrastu. Postać szanowanego kupca przedstawia William Szekspir w Kupcu weneckim i przeciwstawiają postaci lichwiarza – Żyda zarabiającego nieuczciwie kosztem innych (pożycza na procent, zdziera z klientów pieniądze, chce zdzierać, także w dosłownym tego słowa znaczeniu, i skórę...).
Postaci szanowanych kupców odnajdziemy też w Buddenbrookach Tomasza Manna. Rodzina prowadząca wielką firmę dorabia się majątku i pozycji w mieście. Powieść przedstawia dzieje jej rozkwitu i upadku... Przy okazji utrwalona zostaje charakterystyczna kupiecka moralność, pewne protestanckie cnoty, ideały: pobożność, pracowitość, oszczędność, postępowanie zawsze zgodne z interesem firmy, rozsądek, nieuleganie sentymentom, porywom serca (ani w miłości, ani w uczuciach wobec uboższych krewnych, ani w wypełnianiu testamentów).
Za szanowanego w swym środowisku kupca w literaturze polskiej uchodzi pierwszy polski „pozytywny kapitalista” – Stanisław Wokulski. Jednakże arystokracja pełna jest pogardy dla stanu kupieckiego – słowa: „znać kupca” są w Lalce obelgą, w Panu Tadeuszu zaś Sędzia z pogardą mówi o „grzeczności zdającej się kupiecką”.