Zasada elekcyjności tronu kształtowała się w państwie polskim od XIV wieku. W XV i XVI wieku była to elekcja w łonie dynastii Jagiellonów. Po śmierci ostatniego jej przedstawiciela, Zygmunta Augusta, w czasie tzw. wielkiego bezkrólewia ustalono zasady wyboru króla w formie elekcji viritim.
Prawo wyboru króla przysługiwało każdemu szlachcicowi, który przybył na elekcję. W czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta określono także zasady ustroju państwa, obowiązujące do 1791 roku, m.in. ustalono, iż każdy nowo wybrany władca musi zatwierdzić artykuły henrykowskie, czyli zebrane zasady ustroju państwa, oraz pacta conventa (osobiste zobowiązania każdego władcy).
Zygmunt August zmarł 7 VII 1572 roku. Elekcji jego następcy dokonano w maju 1573 roku. Został nim brat króla Francji – Henryk Walezy. Na wieść o śmierci swego brata uciekł on jednak z Polski w czerwcu 1574 roku. Wobec odmowy powrotu do kraju szlachta w grudniu 1575 roku dokonała elekcji na tron polski Anny Jagiellonki i Stefana Batorego.
Dzieje cywilizacji w Polsce, Złota wolność, elekcja, Jan Matejko
Warto pamiętać
Pacta conventa Henryka Walezego:
– zawarcie trwałego sojuszu z Francją,
– Francja udzieli posiłków wojskowych Rzeczpospolitej, głównie w wojnie z Moskwą,
– budowa floty na Bałtyku,
– rozwój handlu polskiego,
– spłata długów zmarłego króla,
– co rok do skarbu Rzeczpospolitej będą wpłacane duże kwoty ze strony Francji,
– sprowadzenie uczonych zagranicznych do Akademii Krakowskiej,
– król będzie kształcił na koszt Francji 100 Polaków na uniwersytecie w Paryżu,
– król ograniczy liczbę dworzan-cudzoziemców.
Pojęcia
artykuły henrykowskie – akt prawny sformułowany w 1573 roku, który musiał zatwierdzić każdy nowo wybrany król Rzeczpospolitej; akt ten określał podstawy prawne ustroju państwa, m.in. gwarancję wolnej elekcji, zakaz nakładania nowych podatków oraz wypowiadania wojny bez zgody sejmu i senatu
pacta conventa – osobiste zobowiązania nowo wybranego władcy wobec szlachty i państwa, które układano na sejmie konwokacyjnym
wolna elekcja – wybór króla polskiego przeprowadzany na zjeździe, w którym mógł wziąć udział każdy szlachcic
Literatura
St. Płaza: Wielkie bezkrólewia. Kraków 1988.
J. Besala: Stefan Batory. Warszawa 1992.
S. Grzybowski: Henryk Walezy. Warszawa 1985.
Daty
1573 rok - pierwsza wolna elekcja – Henryk Walezy królem Polski
1575 rok - elekcja Stefana Batorego na króla Polski
Oś czasu
1497 - epidemia syfilisu ogarnia całą Francję
1555 - Nostradamus publikuje swoje przepowiednie
1605 - założenie pierwszej osady francuskiej w Ameryce Płn.(Port Royal)
1729 - wielki pożar Stambułu
1778 - pierwsza operetka w Wiedniu
