Obok nurtu emigracji zarobkowej ważną rolę w powojennej historii odgrywa grupa emigrantów inteligentów, intelektualistów, artystów, a także robotników-opozycjonistów, którzy opuścili Polskę z powodów politycznych. Jedni znaleźli się poza Polską w czasie II wojny światowej i po zapanowaniu komunizmu w Polsce zdecydowali się nie wracać do niej (Jan Lechoń, Witold Gombrowicz), inni opuścili kraj po wojnie lub po podjęciu 
nieudanej próby adaptacji do socjalistycznej rzeczywistości (Czesław Miłosz, Aleksander Wat), jeszcze inni opuścili ojczyznę i nie powrócili od razu wskutek fatalnych zbiegów okoliczności (Jacek Kaczmarski po ogłoszeniu stanu wojennego; powrócił znacznie później niż planował). Ważną emigracyjną falą była też grupa Polaków pochodzenia żydowskiego, która opuściła Polskę po nagonce na nich w 1968 roku, czy grupa inteligentów, którzy wstawili się za nimi bądź działali wówczas w opozycji.
Dokumentami życia na emigracji są dzienniki i pamiętniki, eseje i wspomnienia emigrantów: dziennik Jana Lechonia, literacki dziennik Gombrowicza, Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Rodzinna Europa Czesława Miłosza. Dokumentem takim jest też prasa emigracyjna („Zeszyty Literackie”, konserwatywne i bezkompromisowe londyńskie „Wiadomości” czy bardziej dopuszczająca dyskusję z komunistami paryska „Kultura”). Problematykę emigracyjną podejmowały także inne teksty kultury: utwory prozatorskie, poetyckie, jak również dzieła filmowe. Postać kobiety zmuszonej do opuszczenia Polski po wypadkach 1968 roku – pani Seidenman (Gostomskiej) kreuje Andrzej Szczypiorski w swojej powieści Początek. O ludziach, którzy wyemigrowali po 1968 roku, traktuje też piosenka Jacka Kaczmarskiego Opowieść pewnego emigranta:
Za tę hańbę zasługi – Warszawa czy Kraków –
Gomułka nam powiedział – Polska dla Polaków.
Już nie dla przybłędów Pospolita Rzecz –
Wiesław, jak Faraon, popędził nas precz.
I szli profesorowie, uczeni, pisarze
Pracownicy Urzędu, szli i dziennikarze.
(Jacek Kaczmarski, Opowieść pewnego emigranta)
Zwróćmy uwagę na biblijną stylistykę: Gomułka zostaje porównany do prześladującego Żydów faraona. Z kolei uniwersalną refleksją o losie wygnańców i emigrantów jest znany wiersz Adama Zagajewskiego Jechać do Lwowa, w którym poeta – emigrant, syn rodziców wygnanych ze Lwowa pyta, czy każde miasto musi być Jerozolimą i odwołuje się do tradycji wiecznej tułaczki. O rozpaczliwych niekiedy decyzjach polskich emigrantów traktuje wiersz Kazimierza Wierzyńskiego:
Uciekają
Z wycieczek Orbisu
Z połowu śledzi
Z występów baletu
Jak się da
Surrealistycznie
Przez dziurkę od klucza
Z Kopenhagi
Z Jugosławii
Z Australii
Po całym świecie
Uciekają od Polski
(Kazimierz Wierzyński, Uciekają)
Wstrząsającą, w rozpaczliwym stylu, ucieczkę dwu chłopców z Polski do Szwecji utrwalił głośny swego czasu, inspirowany autentycznymi wydarzeniami film Macieja Dejczera 300 mil do nieba. Przeraża zanik uczuć patriotycznych chłopców pragnących uciec po kryjomu z Polski, ich determinacja i brawura, każąca im uciekać w sposób bardzo niebezpieczny, wreszcie postawa rodziców, którzy mają mieszane uczucia, gdy dowiadują się o wyczynie dzieci (życie w PRL-u ich nie rozpieszczało, żyją nader skromnie). Dylematy emigranta ze wschodniej Europy w Ameryce odnajdziemy w tomie wierszy Stanisława Barańczaka Widokówka z tego świata oraz w prozatorskiej Tablicy z Macondo. Zarówno Barańczak, jak Miłosz i rosyjski emigrant Josif Brodski, a także współczesna emigrantka z Bałkanów Dubravka Ugrešić (Amerykański fikcjonarz) kreują w swej poezji i prozie postać tzw. wschodniego Europejczyka, któremu trudno przystosować się do mentalności Amerykanów, ich obyczajowości, ich świata. Zagubiony przybysz z Europy Wschodniej nie może przekonać się do zdawkowych rozmów, kultury masowej, stereotypów, magii amerykańskich karier, pragmatycznego myślenia Amerykanów nastawionych na sukces oraz ujawniających żenującą niekiedy niewiedzę. Ugrešić rejestruje, iż często jest mylona z przybyszami z innych krajów, zarówno ona, jak i Barańczak eksponują spłycanie egzystencjalnych problemów do poziomu popularnego poradnika. Miłosz w Rodzinnej Europie przedstawia biografię wschodniego Europejczyka, jego rodowód i przyczyny emigracji...