Proces urbanizacji na świecie

Pierwsze miasta pojawiły się na Ziemi stosunkowo dawno, już ok. 3500 lat p.n.e. w południowej Mezopotamii (cywilizacja sumeryjska) oraz Egipcie. Powstanie ich było możliwe dzięki osiągnięciu postępu w rolnictwie i uzyskaniu coraz większych nadwyżek żywności umożliwiających części ludności przejście do zajęć pozarolniczych.Nieprzypadkowo pierwsze miasta powstały w regionach o szczególnie sprzyjających warunkach dla rozwoju rolnictwa,w których najszybciej udało się uzyskać wystarczające nadwyżki żywności, takich jak doliny Tygrysu i Eufratu (Mezopotamia), Nilu, Indusu, Huang-ho czy Gangesu. Pomimo dalszego rozwoju i powstawania coraz większej liczby miast na wszystkich zamieszkanych kontynentach skupiały one stosunkowo niewielki odsetek ogółu ludności świata. Jeszcze na początku XIX wieku mieszkańcy miast stanowili według szacunków ok. 3% ogółu ludności świata. Dopiero rozwój przemysłu (industrializacja) zapoczątkowany w Europie na przełomie XVIII i XIX w. spowodował gwałtowny napływ ludności wiejskiej do miast, w których rozwijające się zakłady przemysłowe potrzebowały dużej ilości siły roboczej.
Gwałtownie postępująca urbanizacja jest jednym z najbardziej charakterystycznych procesów demograficznych, społecznych i ekonomicznych współczesnego świata. Urbanizacja polega na wzroście demograficznym i przestrzennym istniejących miast oraz powstawaniu nowych ośrodków miejskich i przekształcaniu się wsi w miasta. Spowodowana jest głównie rozwojem przemysłu oraz handlu i usług. Towarzyszy jej duża fala migracji ludności wiejskiej do miast, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu odsetka ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu kraju lub regionu. Wskaźnik urbanizacji, czyli procentowy udział ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności danego obszaru (kraju, regionu), jest podstawowym miernikiem zaawansowania tego procesu. Wyróżnia się cztery główne aspekty (płaszczyzny) urbanizacji:
• demograficzny, polegający na przemieszczaniu się ludności ze wsi do miast oraz wzroście ludności miejskiej;
• ekonomiczny, wyrażający się w stopniowym wzroście liczby ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych;
• przestrzenny, polegający na rozroście terytorialnym obszarów zurbanizowanych poprzez rozwój przestrzenny istniejących oraz powstawanie nowych miast;
• społeczny, polegający na przejmowaniu przez ludność miejskiego stylu życia, umiejętności korzystania z urządzeń miejskich, zmianie modelu rodziny.

Zmiany wartości wskaźnika urbanizacji wg głównych regionów świata w latach 1950-2000 oraz prognoza dla roku 2010 i 2030

W roku 2000 w miastach mieszkało ponad 47% ogółu ludności świata a prognozy ONZ zakładają, że w 2007 r. wskaźnik ten osiągnie 50%. Najbardziej zurbanizowanymi regionami były: Ameryka Północna, Europa, Ameryka Łacińska i Australia z Oceanią, w których ponad 70% ogółu ludności mieszkało w miastach. Najsłabiej zurbanizowane pozostawały nadal Afryka i Azja. Wynika to głównie  ze słabego rozwoju przemysłu w tych regionach oraz ogólnego niskiego poziomu rozwoju gospodarczego. Wysoki poziom urbanizacji (powyżej 70% ogółu ludności) osiągnęła większość państw Europy Zachodniej, Ameryki Pn. i Pd., kraje arabskie Zatoki Perskiej, Australia, Nowa Zelandia, Japonia oraz Korea Pd.
Miasto to jednostka osadnicza charakteryzująca się zwartą, często wielokondygnacyjną zabudową, dużą gęstością zaludnienia, dobrze rozwiniętą infrastrukturą komunalną (wodociągi, kanalizacja, gazociągi)oraz transportową (sieć drogowa, tramwajowa), skupiająca ludność utrzymującą się ze źródeł pozarolniczych i żyjąca według miejskiego stylu życia. Z punktu prawno-administracyjnego musi również posiadać prawa miejskie, które przyznaje się na podstawie trzech głównych kryteriów:
• statystyczno-demograficznego, biorącego pod uwagę liczbę ludności danej jednostki osadniczej, powyżej której uznaje się ją za miasto;
• funkcjonalno-ekonomicznego, biorącego pod uwagę strukturę zatrudnienia ludności, jeżeli przeważa zatrudnienie poza rolnictwem, to takie osiedle uznaje się za miasto;
• fizjonomicznego (wyglądu), biorącego pod uwagę rodzaj i zwartość zabudowy oraz gęstość zaludnienia.
Funkcje jakie pełnią miasta odpowiadają zarazem czynnikom,które przyczyniły się do ich powstania. Najstarsze powstałe miasta pełniły gównie funkcje: handlową, administracyjną i kultu religijnego (są one również obecne w istniejących miastach).Szczególnie ważna od początku XIX wieku jest funkcja przemysłowa, powstanie wielu miast związane było z rozwojem przemysłu, również obecnie zakłady przemysłowe lokalizuje się głównie w miastach. Miasta pełnią także funkcje: transportową (np. porty, węzły komunikacyjne), naukowo-oświatową (np.: Oksford, Cambridge, Heidelberg), turystyczną (np. miasta uzdrowiskowe, pielgrzymkowe).
Analizując historyczne stadia rozwoju miast, wyróżnia się cztery fazy procesu urbanizacji:
1. urbanizację wstępną polegającą na napływie i koncentracji ludności w miastach, a szczególnie ich centralnych częściach;
2. suburbanizację, która zachodzi w miarę dalszego wzrostu ludności miast i przejawia się w rozwoju obszarów podmiejskich (suburbiów), do których napływa ludność wiejska, a także część ludności zamieszkująca w dzielnicach centralnych. Śródmieścia miast zaczynają się stopniowo wyludniać, a rozrastają się przedmieścia, co prowadzi do powstania i rozrostu aglomeracji;
3. dezurbanizację (kontrurbanizację), w której dochodzi do gwałtownego odpływu ludności i wyludnienia się dzielnic centralnych. Mieszkańcy przenoszą się na dalekie przedmieścia,co z czasem może doprowadzić do zmniejszenia się zaludnienia całej aglomeracji. Odpływ ludności związany jest z jednej strony z przenoszeniem poza miasto zakładów przemysłowych, a z drugiej z poszukiwaniem atrakcyjniejszych miejsc zamieszkania. Powoduje to dalszy rozrost przestrzenny obszarów zurbanizowanych;
4. reurbanizację, w której nadal postępuje rozrost przestrzenny obszarów zurbanizowanych i tworzenie się rozległych obszarów metropolitalnych i megalopolis. W fazie tej dochodzi również do modernizacji i odrodzenia się centrum miasta w wyniku procesów rewitalizacji, co sprawia, że odnowione dzielnice śródmiejskie znów stają się atrakcyjnym miejscem zamieszkania i przenosi się do nich część mieszkańców przedmieść.
W wyniku procesu urbanizacji dochodzi do powstania charakterystycznych skupisk (zespołów) miejskich, takich jak:
Aglomeracja – jest to zespół miast położonych blisko siebie,powiązanych komunikacyjnie i funkcjonalnie, składający się z jednego dużego miasta oraz obszaru podmiejskiego, w którym znajdują się mniejsze miasta określane mianem satelitarnych (np.: aglomeracja Paryża, Londynu, Warszawy);
Konurbacja – jest to zespół sąsiadujących ze sobą miast powiązanych komunikacyjnie i często pełniących podobne funkcje, bez wyraźnie dominującego ośrodka (miasta mają podobną liczbę ludności).Konurbacje tworzą się głównie w rejonach wydobycia surowców mineralnych, np. Zagłębie Ruhry, Donieckie, Górny Śląsk;
Megalopolis – rozległy region (strefa) zurbanizowany powstały w wyniku przestrzennego rozrastania i połączenia się kilku lub kilkunastu aglomeracji lub konurbacji. Obecnie wyróżnia się:|
• megalopolis północno-wschodniego wybrzeża USA, w którego skład wchodzą m.in. aglomeracje: Bostonu, Nowego Jorku, Filadelfii, Baltimore i Waszyngtonu, a zamieszkuje je ponad 43 mln mieszkańców;
• megalopolis Wielkich Jezior w USA i Kanadzie, obejmujące m.in. aglomeracje Chicago, Detroit, Cleveland, Buffalo i Toronto,zamieszkiwane przez ponad 31 mln mieszkańców;
• japońskie megalopolis (Nippon Megalopolis), obejmujące m.in. aglomeracje: Tokio, Nagoja, Osaka, Hiroszima, Fukuoka-Kitakiusiu, zamieszkiwane przez ponad 75 mln mieszkańców.