Najwyższa Izba Kontroli działa jako naczelny organ kontroli państwowej. Instytucja ta posiada bogatą tradycję sięgającą XIX wieku. Jako organ kontroli państwowej funkcjonuje od 1921 roku. Obecny zakres kompetencji NIK-u określa Ustawa Konstytucyjna z 1997 roku.
Najwyższa Izba Kontroli działa kolegialnie i podlega Sejmowi. Kolegium NIK ustanowią: prezes i wiceprezesi, sekretarz i 16 członków (powoływanych przez Prezydium Sejmu na wniosek Prezesa NIK-u). Prezesa NIK-u powołuje Sejm za zgodą Senatu na okres sześciu lat. Może on pełnić tę funkcję tylko dwie kadencje. Prezes NIK-u nie może należeć do żadnej partii politycznej, związku zawodowego i zajmować innego stanowiska (z wyjątkiem profesora szkoły wyższej) lub wykonywać innych zajęć zawodowych. Strukturę organizacyjną NIK-u tworzą departamenty (np. Budżetu Państwa, Finansów i Bankowości) oraz delegatury w 17 największych miastach Polski.
Zadania NIK-u polegają na kontrolowaniu działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno-administracyjnej organów administracji państwowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych jednostek organizacyjnych, organów samorządu terytorialnego, komunalnych jednostek organizacyjnych, jak również jednostek i podmiotów gospodarczych korzystających z majątku i środków państwowych.
Kontrole mogą być zlecone przez Sejm, Prezydenta RP, wnioskowane przez Radę Ministrów, a także mogą wypływać z własnej inicjatywy NIK-u.
NIK przedstawia wyniki swoich prac w formie: analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, informacji o wynikach kontroli oraz rocznych sprawozdań ze swojej działalności.