Związki wyrazowe, czyli wyrazy łączące się w stosunku podrzędnym: zgody, rządu i przynależności
• związek zgody – zachodzi wówczas, gdy wyraz określany (nadrzędny) i określający (podrzędny) występują w tej samej formie gramatycznej (ten sam przypadek, liczba, rodzaj); wyrazy „zgadzają się” ze sobą do tego stopnia, że np. przy odmianie przez przypadki, oba wyrazy zmieniają swoją formę, czyli jeden dostosowuje się do drugiego.
| pytanie | liczba pojedyncza | liczba mnoga | |||
| wyraz podrzędny |
wyraz nadrzędny |
wyraz podrzędny |
wyraz nadrzędny |
||
| M. | kto? co? | czarne | kociątko | czarne | kociątka |
| D. | kogo? czego? | czarnego | kociątka | czarnych | kociątek |
| C. | komu? czemu? | czarnemu | kociątku | czarnym | kociątkom |
| B. | kogo? co? | czarne | kociątko | czarne | kociątka |
| N. | z kim? z czym? | z czarnym | kociątkiem | z czarnymi | kociątkami |
| Ms. | o kim? o czym? | o czarnym | kociątku | o czarnych | kociątkach |
| W. | o! | o czarne | kociątko! | o czarne | kociątka! |
| W związku zgody łączą się zawsze: | Przykłady |
| – rzeczownik i czasownik (podmiot i orzeczenie) |
Deszcz padał. Żołnierze maszerowali. |
| – przymiotnik i rzeczownik | ładna dziewczyna długie włosy |
| – zaimek przymiotny i rzeczownik | mój długopis inny człowiek |
| – liczebnik i rzeczownik | piąty tydzień dwoje drzwi |
| – imiesłów przymiotnikowy czynny i rzeczownik | kwitnące drzewo krzyczące kobiety |
| – imiesłów przymiotnikowy bierny i rzeczownik | napisany list przyszyte guziki |
| – rzeczownik z rzeczownikiem | góry Atlas człowiek maszyna |
• związek rządu – w takim połączeniu wyraz nadrzędny narzuca wyrazowi podrzędnemu formę gramatyczną, nie ma zgodności przypadka.
| pytanie | liczba pojedyncza | liczba mnoga | |||
| wyraz nadrzędny |
wyraz podrzędny |
wyraz nadrzędny |
wyraz podrzędny |
||
| M. | kto? co? | zeszyt ucznia | zeszyty uczniów | ||
| D. | kogo? czego? | zeszytu ucznia | zeszytów uczniów | ||
| C. | komu? czemu? | zeszytowi ucznia | zeszytom uczniów | ||
| B. | kogo? co? | zeszyt ucznia | zeszyty uczniów | ||
| N. | z kim? z czym? | z zeszytem ucznia | z zeszytami uczniów | ||
| Ms. | o kim? o czym? | o zeszycie ucznia | o zeszytach uczniów | ||
| W. | o! | o zeszycie ucznia! | o zeszyty uczniów! | ||
Ta odmiana pokazuje, że wyraz podrzędny nie zmienia swojej formy.
| W związku rządu łączą się zawsze: | Przykłady |
| – czasownik i rzeczownik (orzeczenie) (dopełnienie) |
Czytam (co? ) książkę. Odwiedził (kogo? ) babcię. |
| – czasownik i wyrażenie przyimkowe (orzeczenie) (dopełnienie) |
Opowiadał (o czym? ) o wakacjach. Kłóciła się (z kim? ) z sąsiadką. |
| – rzeczownik i rzeczownik | lalka (kogo? ) siostry skóra (czego? ) krokodyla |
| – rzeczownik i wyrażenie przyimkowe | sok (z czego? ) z porzeczek rodzynki (w czym? ) w czekoladzie |
| – przymiotnik i rzeczownik | wart (czego? ) uwagi godny (czego? ) polecenia |
• związek przynależności – w tego rodzaju połączeniach pojawiają się pytania jak o przysłówek:
jak?, gdzie?, kiedy?, po co?
| W związku przynależności łączą się: | Przykłady |
| czasownik i różne części mowy (orzeczenie) (w funkcji okolicznika): |
|
| – przysłówek | Czytam (jak? ) biegle. |
| – zaimek przysłowny | Mieszkają (gdzie? ) blisko. |
| – imiesłów przysłówkowy współczesny | Golił się (jak? ) nucąc. |
| – wyrażenie przyimkowe | Szedł (jak? ) na skróty. Leżał (gdzie? ) na stole. |
| – bezokolicznik | Wpadła (po co? ) pożegnać się. |
Wyraz podrzędny jest zazwyczaj nieodmienny.