• Bajki Ignacego Krasickiego – poprzez świat zwierząt autor odtwarza świat ludzi z ich wadami, słabościami i oszustwami. Krótkie utwory zamyka zazwyczaj filozoficzna puenta o naturze człowieka.
— Jagnię i wilcy – na pytanie jagnięcia, czemu wilk miałby je zjeść, pada krótka odpowiedź: bo jest słabe i smaczne.
— Kruk i lis – przebiegły lis, namawiając kruka do śpiewu, spowodował, że ser wypadł krukowi z dzioba.
— Przyjaciele – historia rzekomej przyjaźni zajączka ze zwierzętami– gdy myśliwi urządzają polowanie, nikt nie chce mu pomóc; morał: prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie.
• Chudy literat (Adam Naruszewicz) – na tle stolicy w czasach augustowskich sportretowano grupę ludzi udających się na bal. Maski, którymi zakrywają twarze, są symbolem obłudy.
• Hymn do miłości ojczyzny (Ignacy Krasicki) – napisany po I rozbiorze, stał się hymnem Korpusu Kadetów. Zdobył popularność dzięki patriotycznej wymowie – sławi zachowania, które służą prawdziwemu patriotyzmowi.
• Laura i Filon (Franciszek Karpiński) – sielanka o charakterze udramatyzowanego dialogu. Zazdrość i gniew dziewczyny oraz niepewność uczuć chłopaka zostają przezwyciężone przez prawdziwą miłość.
• Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (Ignacy Krasicki) – pierwsza polska powieść nowożytna napisana w pierwszej osobie. Opowiada o życiu szlachcica Doświadczyńskiego, a w szczególności o jego podróżach po Europie, w trakcie których bohater z prowincjusza przeobraził się w oświeconego reformatora. Ta przemiana dokonała się w czasie pobytu na wyspie Nipu – państwie pasterzy, a jednocześnie kraju modelowo sielankowym.
• Monachomachia (Ignacy Krasicki) – poemat heroikomiczny, którego tematem jest walka pomiędzy mnichami dwóch zakonów. Utwór wywołał skandal, bo wystąpił przecież przeciw zasobnemu życiu zakonników, ich próżniactwu i zacofaniu. Jest jednak pełen komizmu – jak chociażby wtedy, gdy do zgody prowadzi mnichów... wspólna sympatia do mocnych trunków.
• Myszeida (Ignacy Krasicki) – oparty na legendzie o królu Popielu i Mysiej Wojnie opis walki myszy i szczurów z kotami.
• Pamiętnik znaleziony w Saragossie (Jan Potocki)– powieść z pogranicza grozy i romansu z mnóstwem scen z duchami i upiorami. Posłużyły one autorowi do wykpienia przesądów i sił nadprzyrodzonych.
• Pieśń legionów polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) (Józef Wybicki) – ma charakterystyczne cechy poezji legionowej – prostą konstrukcję, rytmikę żołnierską, rozbudowany refren. Ta żołnierska pieśń stała się patriotyczną pieśnią narodową. Po raz pierwszy zaśpiewano ją publicznie 20 lipca 1797 r., a po odzyskaniu niepodległości decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w 1927 r. została uznana za hymn narodowy.
• Powrót posła (Julian Ursyn Niemcewicz) – ta komedia polityczna powstała w okresie Sejmu Czteroletniego i miała na celu wystąpienie przeciw konserwatystom i propagowanie reform. Zamysł kompozycyjny to konkury o pannę Teresę, o którą starają się podły łowca posagów oraz szlachetny Walery. W ten sposób Niemcewicz kpi z ciemnoty, a chwali rozum i patriotyzm.
• Publicystyka oświeceniowa
— Przestrogi dla Polski (Stanisław Staszic) – oskarżał magnaterię o doprowadzenie kraju do upadku, uważał za konieczne, by kształcić jak najwięcej młodzieży („takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”) oraz powołać republikański rząd.
— Przestrogi dla Polski, Do Stanisława Małachowskiego,referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka (Hugo Kołłątaj) – całościowy projekt reform ustrojowych, z małymi wyjątkami zgodny z pomysłami Staszica.
• Satyry Ignacego Krasickiego – autor wykorzystuje tematykę polityczną i obyczajową, zawsze stając po stronie zasad moralnych, takich jak rozwaga, prawda, szczerość i umiarkowanie.W ratowaniu ludzkiego sumienia widzi jedyną nadzieję dla narodu.
— Do króla – Krasicki szydzi nie z króla, któremu stawia zarzuty, ale ze szlachty, która ma zaściankowe i skostniałe poglądy, więc z łatwością krytykuje monarchę.
— Pijaństwo – znakomity obrazek obyczajowy ukazujący sposób spędzania czasu przez Sarmatów: urządzają uczty mocno zakrapiane alkoholami, a ich rozmowy szybko przeradzają się w awantury albo bójki.
— Żona modna – zawiera opis zmian, jakie młoda żona wprowadza do domu męża, średniozamożnego szlachcica. Ostrze satyry uderza i w materializm męża, i w żonę zafascynowaną cudzoziemszczyzną i eksponowaniem bogactwa.