Tyran domowy

Słowo tyran nie zawsze odnosi się do sposobu sprawowania władzy państwowej czy lokalnej. Teksty kultury przynoszą też wiele portretów tyranów domowych: mężów bądź żon, matek bądź ojców sprawujących w swych domach okrutną nieraz władzę absolutną. To oni ustanawiają panujące w swych domach prawa i domagają się bezwzględnego ich respektowania, za nieposłuszeństwo karzą niechęcią, biciem, wymówkami, a nieraz okrutnym traktowaniem dziecka bądź współmałżonka lub... wydziedziczeniem. Takim tyranem jest w swoim domu przywódca wiejskiej gromady, bohater Chłopów Władysława Stanisława Reymonta, najbogatszy gospodarz we wsi Maciej Boryna. Wbrew woli dzieci, ograniczając ich majątki, przepisuje sporą część najlepszej ziemi swej młodej i pięknej żonie Jagusi. Zmusza wszystkich domowników do pracy na swoim i nie zgadza się na przepisanie ziemi za życia synowi Antkowi. Obawia się, pewnie słusznie, zważywszy na zwyczaje panujące we wsi Lipce,utraty pozycji pana domu i właściciela gospodarstwa. Choć dzieci pracują ciężko na jego roli, Boryna chroni od pracy swą leniwą i piękną żonę. Kupuje jej drogie prezenty, pozwala na wylegiwanie się w łóżku, a nawet kupuje jej – rzecz w Lipcach niespotykana – nocnik, by nie musiała przeziębiać pęcherza, jak wszyscy mieszkańcy wsi, na dworze... Jednocześnie Maciej źle traktuje syna i synową Hankę, nie protestuje, gdy Antek w gniewie wyprowadza się z domu. Doświadczywszy zdrady, jest okrutny wobec syna i żony, próbuje podpalić kochających się Antka i Jagusię, jednak udaje im się uciec...W miarę dobry jest dla posłusznej córki, kupuje jej drobne prezenty, ale w zamian wymaga ślepego posłuszeństwa, akceptacji macochy i ciężkiej pracy w domu i na polu. Prawdopodobnie nieraz bił córkę, która panicznie boi się powiedzieć ojcu np. o tym, że zdechła krowa.
Podobne stosunki panują w większości wiejskich rodzin, gdzie ojciec zwykle jest głową domu i tyranem. W groteskowej powieści Konopielka Edwarda Redlińskiego, napisanej wiele lat po Chłopach, bo w II połowie XX wieku, mowa o zapadłej wsi polskiej Taplary, w której panuje ogromne zacofanie, lęk przed nowym i... w której mężowie i ojcowie sprawują bezwzględną władzę nad żonami i dziećmi. Główny bohater Kaziuk rządzi swoją rodziną. Nieraz bije nie tylko zwierzęta, ale także dzieci i żonę. Wszyscy uważają to za normę, nikt się nie przeciwstawia. Wiadomo, że ostatnie słowo w chałupie należy do niego. To on decyduje o tym, kiedy się wstaje, co się je i jak traktuje się szkołę czy gości. Wolno mu nawet zlekceważyć posiłek, z wielkim staraniem przygotowany przez gościa – nauczycielkę, nie toleruje bowiem miejskiego jedzenia, czyli spożywania posiłków na oddzielnych talerzach i marnotrawienia mięsa, czym jest jego zdaniem smażenie kotletów (kapusta z mięsem czy zupa, jedzona ze wspólnej miski, to zdaniem Kaziuka prawdziwy posiłek). Dodajmy, że gospodarz jest analfabetą, który udaje jednak przed dziećmi, że umie pisać...
Tyranem w domu jest też właściciel Juryszek – schłopiały ziemianin, bohater Bożej podszewki Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz. Bije dzieci, co one biorą za dobrą monetę (bo Marianny, którą uważa za gorszą i przezywa, nawet nie dotknie), terroryzuje żonę, która jest mu posłuszna, mimo iż zdradzają z wieloma kobietami. Upokorzona, zabiega o jego względy, niekiedy śledzi jego romanse i bardzo cierpi, znajdując jednak szczęście w momentach chwilowego zapomnienia w łóżku i płodzenia dzieci (których mąż nie chce, bo uważa, że mają ich za dużo). Ten prymitywny człowiek decyduje o zachowaniu w domu – nie ma dobrych manier i nie wymaga ich od dzieci,nie czyta, a nawet z pogardą wyraża się o książkach, bywa wulgarny. To przez jego decyzję Marianna traktowana jest gorzej od pozostałych córek i synów, przyczepiona jej zostaje etykietka gorszej, nienormalnej, bo „siedmiomiesięcznej” (urodziła się jako wcześniak).
Podobnym tyranem jest ojciec tytułowej bohaterki Eugenii Grandet Honoriusza Balzaka, lichwiarz, z wielką surowością wychowujący pannę, np. karze ją, karmiąc tylko chlebem i wodą, jest też do przesady skąpy.
Nadmierną surowość moralną wprowadza do swego domu rządzonego żelazną ręką pastor i biskup, ojczym tytułowych bohaterów filmu Ingmara Bergmana Fanny i Aleksander. W tym domu wstawanie o świcie, długie modlitwy, hamowanie wszelkich przejawów radości życia, surowe kary dla dzieci, niewspółmierne do przewinień, straszenie ich to smutna norma...
Tyrankami bywają też kobiety. Pani Aniela Dulska, bohaterka sztuki Gabrieli Zapolskiej, terroryzuje cały dom: męża, którego trzyma pod pantoflem,wydzielając mu pieniądze i cygara oraz narzucając mu oszczędny, drobnomieszczański styl życia, córki, które tresuje raczej niż wychowuje. Na pozór łagodniej traktuje syna Zbyszka, jednakże gdy ten próbuje przeciwstawić się jej drobnomieszczańskiej zakłamanej moralności i ożenić ze służącą Hanką, która spodziewa się dziecka, pani Aniela grozi mu wydziedziczeniem. To pani Dulska ustala w domu reguły: oszczędnego życia i prezentowania na zewnątrz obłudnej mieszczańskiej moralności (w domu mogą dziać się rzeczy najgorsze, pod żadnym pozorem nie wolno ich jednak pokazywać na zewnątrz). Felicjan Dulski miałby możliwość przeciwstawienia się tyranii żony, ale łagodny i wygodny, woli, by to ona rozpychała się za niego łokciami, jak to podsumowuje jedno z ich dzieci.
Róża Żabczyńska, tytułowa bohaterka Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej, także dyktuje domownikom, w tym dorosłym dzieciom, swoje zasady.
W rodzinie wszyscy: mąż, syn, córka, a nawet synowa dostosowują się do jej kaprysów. Róża w okrutny sposób traktuje męża, którego nie kocha, zdaje się bawić jego uczuciami. Próbuje też przeszkodzić małżeństwu syna, co jej się udaje, nie jest jednak dobra dla drugiej jego wybranki, która ostatecznie zostaje jej synową. Bywa też przykra dla córki wówczas, gdy ta przeciwstawia się jej woli: Róża narzuca Marcie życiową drogę, a mianowicie muzyczną karierę, bo wydaje jej się, że sama wie najlepiej, co będzie dla córki dobre (faktycznie spełnia swoje niezrealizowane młodzieńcze marzenia). Sama nieszczęśliwa, bo zawiedziona przez obie swe miłości: mężczyznę kochanego w młodości i... muzykę, umiera, zrozumiawszy błędy swego życia, za późno jednak na ich naprawienie.