Spektakl teatralny – wydarzeniem w powieści

W Lalce Bolesława Prusa teatr ukazany zostaje jako miejsce, w którym spotykają się różne warstwy społeczne. Studenci i inni biedni widzowie siadają z tyłu, zaś w najbliższych rzędach i w lożach – przede wszystkim fabrykanci i znudzona arystokracja. Kupcy nie mają raczej czasu na odwiedzanie świątyni sztuki, zajęci codzienną pracą i interesami, tak jak Wokulski czy Rzecki. Pan Stanisław zaczyna się interesować teatrem tylko ze względu na piękną arystokratkę Izabelę Łęcką. Spektakl teatralny na podstawie dramatu Makbet, w którym gra słynny włoski aktor Rossi, staje się pretekstem do zrobienia przyjemności pannie Beli. W całą akcję zostaje zaangażowany Ignacy Rzecki, dla którego wyprawa do teatru jest nie lada stresem i wydarzeniem (swym nieodpowiednim zachowaniem i niemodnym strojem budzi zresztą niezdrowe zainteresowanie). Ma wręczyć aktorowi album, w czym ostatecznie zastępuje go znajomy Pifke. Z kolei inni subiekci organizują klakę. Scena teatralna w Lalce służy pokazaniu przekroju społecznego widowni, odrębności światów arystokracji i kupiectwa, jest to także komiczny fragment powieści, eksponujący dziwactwa pana Rzeckiego.Przede wszystkim jednak scena ta pokazuje miłość Wokulskiego do Izabeli, jego ślepe uwielbienie dla tej kobiety – w czasie spektaklu to ona jest dla niego główną aktorką, nie Rossi, to na nią patrzy i – by sprawić jej przyjemność– organizuje klakę dla uwielbianego przez nią artysty. Izabela, jak zwykle, nie zwraca uwagi na Wokulskiego, interesują ją wyłącznie artyści,a konkretnie adorujący ją Rossi, innymi jest znudzona...
W powieści Ziemia obiecana Władysława Stanisława Reymonta opisany zostaje spektakl teatralny, na którym gromadzi się cała elita fabrykancka Łodzi. Niestety, nikt nie ma szacunku dla sztuki. Kiedy po sali rozchodzą się niepokojące fabrykantów wiadomości handlowe, w teatrze powstaje szmer i podczas przedstawienia kolejne osoby opuszczają świątynię sztuki. Scena ta służy pokazaniu bezduszności łódzkiego fabrykanckiego świata,w którym najważniejszy jest pieniądz, a nie liczą się literatura, miłość, przyjaźń, nawet życie i śmierć (w czasie pogrzebu powtórzy się scena z teatru, zmiana cen zakłóci nastrój uroczystego pochówku, wielu uczestników zrezygnuje z odprowadzenia trumny na cmentarz). Podstawowe wartości zostają zdegradowane.
Z kolei w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej pokazanie sceny w teatrze służy lepszemu scharakteryzowaniu bohaterów. Pani Barbara Ostrzeńska udaje się na spektakl w towarzystwie adorującego ją Bogumiła Niechcica. Jego niezbyt kulturalne zachowanie w teatrze budzi niesmak Basi i trochę zniechęca ją do mężczyzny. To wrażenie nie zatrze się i później, w wielu sytuacjach; już jako mąż, Bogumił będzie często wydawał się Barbarze niezgrabny, prymitywny, niekulturalny... Scena teatralna służy więc wyeksponowaniu wad Bogumiła i stosunku pani Barbary do nich.
W Dziewczętach z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej wyjście do teatru wiąże się z przynależnością do lepszego świata, bogactwa, przepychu i luksusu, staje się symbolem „wyrwania się z Nowolipek”. Tak właśnie traktuje oglądanie przedstawienia pani Raczyńska, zaproszona wraz z córką na spektakl przez adoratora Amelci:

Aptekarz kupił trzy bilety na „Irydiona” i uroczyście zaprosił panią Raczyńską i Amelcię. Nikt nie może wiedzieć, co się działo z panią Raczyńską, gdy zasiadła na balkonie w Teatrze Polskim, jak bardzo czuła się wywyższona. Dopiero teraz zrozumiała postępowanie Amelci. Cóż znaczyły te wszystkie obiecanki Michałowskiego, przyjmowane z drżeniem rąk, wobec zaproszenia aptekarza, z którym się siedziało na oczach całego świata, z córką w teatrze?
(Pola Gojawiczyńska, Dziewczęta z Nowolipek)

Teatr Variétés w Moskwie, ukazany w groteskowej powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata to miejsce, w którym odsłania się prawdziwa natura człowieka i... totalitaryzmu. Podczas pokazu magii w teatrze ludzie biją się o banknoty, a żony dygnitarzy zrzucają odzież i wyrywają sobie luksusowe ubrania, które po spektaklu okażą się iluzją – elegantki pozostaną nagie.