Pojęcie demokracji narodziło się w starożytnej Grecji w polis. Za najważniejszą uznano tam władzę ludu, czyli wspólnotę obywateli, którzy poprzez zgromadzenie ludowe sprawowali władzę w mieście-państwie.
W dziejach najważniejsze pojęcia związane z funkcjonowaniem demokracji ulegały zmianie. Współcześnie demokracją określa się taką formę ustroju państwa, w której wola większości obywateli stanowi źródło władzy, nadając wszystkim obywatelom swobody i prawa polityczne. Dzięki nim mogą oni brać udział w sprawowaniu władzy.
W tabeli zamieszczono najważniejsze etapy w dziejach demokracji – sytemu, który współcześnie zdominował cały kontynent europejski.
| Starożytna Grecja | Idea władzy ludu narodziła się prawdopodobnie w starożytnych Atenach w V wieku p.n.e. Za twórców demokracji ateńskiej należy uznać Solona, Klejstenesa i Peryklesa, którzy po wprowadzeniu zmian w organizacji ateńskiego polis doprowadzili do przekazania władzy w ręce zgromadzenia ludowego. Od tego momentu obywatele Aten (mężczyźni pochodzący z Aten) mogli stanowić prawa,zasiadać we wszystkich urzędach polis i na zgromadzeniu podejmować decyzje większością głosów. Antyczna demokracja nazywana była demokracją bezpośrednią, gdyż to obywatele osobiście decydowali o najważniejszych sprawach dla państwa. |
| Tukidydes, Wojna peloponeska | Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty (...). W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli się zajmuje tym, co mu sprawia mu przyjemność(…). Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom (...). |
| Starożytny Rzym | Wkład Rzymian w dzieje demokracji polegał na wprowadzeniu ustroju republiki. Nazwa ta oznacza rzecz, dobro wspólne. Prawdziwa władza w republice należała do urzędników, wywodzących się ze znanych rodów arystokratycznych. Władza w republice rzymskiej została podzielona pomiędzy rożne instytucje; obok urzędników istniał Senat, służący radą, oraz trybunowie ludowi, posiadający prawo weta i reprezentujący interesy najuboższego ludu. Podział władzy nie ograniczał siły państwa, gdyż opierała się ona na dużej wartości i szacunku wobec prawa,które stało na straży wszystkich obywateli. Miało ono stać wyżej niż bogactwo i ambicje ludzkie, stąd mówimy, iż państwo demokratyczne to państwo prawa. |
| Cycero, De republica (O państwie) | A więc państwo (res publica) (…) jest to rzecz ludu (res populi). Lud zaś – to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytki wynikające ze wspólnego bytowania. Zasadniczą przyczyną takiego zespolenia się jest nie tyle słabość ludzi, ile pewnego rodzaju wrodzony pęd do życia zbiorowego. |
| Czasy średniowiecza | W czasach średniowiecza idea demokracji została częściowo odrzucona. Jednak jej najważniejsze elementy funkcjonowały w społecznościach średniowiecznych w formach wieców rycerskich, autonomii miast średniowiecznych czy parlamentów miejskich. Od XIII wieku w wyniku przemian, które dokonywały się w społecznościach średniowiecznych, coraz większą rolę odgrywał stan rycerski. W Anglii, ojczyźnie legendarnego króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu, w roku 1215 bunt baronów zmusił króla Jana bez Ziemi do wydania dokumentu Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód). Dokument ten zapoczątkował zmiany,których efektem będzie powstanie zgromadzenia przedstawicieli różnych stanów. |
| Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód) | 1. Uczyniliśmy przede wszystkim to ustępstwo dla boga (…), by Kościół angielski był wolny i miał prawa swoje pełne i wolności swoje nienaruszalne. (…) 12. Żadne „tarczowe” lub „pomocne” [rodzaj podatków] nie będzie nałożone na królestwo nasze inaczej, jak tylko za [zgodą] wspólnej rady królestwa naszego. (…) 38. Żaden [urzędnik królewski] nie ma odtąd nikogo oddawać pod sąd na podstawie własnego prostego doniesienia, bez świadków wiarygodnych. (…) 39. Żaden wolny człowiek nie ma być pojmany i ani uwięziony,albo wyrzucony z posiadłości (…) lub innym sposobem pognębiony (…) jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego. |
| Czasy nowożytnei współczesne | W czasach nowożytnych powrót do idei demokracji odbywał się wraz z rozwojem kultury renesansu, która nawiązywała do kultury antycznej – kolebki demokracji. Od XVI wieku w większości państw europejskich istniały monarchie stanowe, w których rola monarchy uległa znacznemu ograniczeniu na rzecz poddanych. W czasach nowożytnych, a szczególnie w XVIII wieku, idea demokracji odrodziła się wraz z poglądami liberalnymi. Liberalizm wprowadził nieznany w antycznej demokracji trójpodział władzy. Ideą tamtych czasów stało się hasło: „wolność, równość, braterstwo”. Założyciele Stanów Zjednoczonych jako pierwsi sformułowali najważniejszy akt prawny demokratycznego państwa, czyli konstytucję. W jej myśl państwo miało być federacją, w której dużą swobodę w sprawowaniu władzy przekazano poszczególnym stanom. Zastosowano także trójpodział władzy wprowadzający zasady głoszone przez liberałów. W tym samym czasie na kontynencie europejskim pod wpływem filozofii oświeceniowej kształtowały się poglądy, które wpłynęły na dzieje Europy, rozpoczynając demokratyzację całego kontynentu.U podstaw tych poglądów legło przekonanie, że państwo powstało na drodze umowy zawartej pomiędzy społecznością a rządzącymi. Idee demokratyczne stały się argumentem uzasadniającym dokonanie rewolucji francuskiej. W 1789 roku przedstawiciele ludu francuskiego zebrani na obradach Zgromadzenia Narodowego uchwalili Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Na przełomie XIX i XX wieku w większości państw europejskich funkcjonowały konstytucje, wprowadzano także powszechne prawo wyborcze obejmujące wszystkich bez względu na wiek, płeć,wyznanie, kolor skóry czy pozycję społeczną. Prawdziwy przełom w dziejach demokracji nastąpił po tragicznych doświadczeniach związanych z II wojną światową i powstaniem totalitarnych systemów: komunizmu i faszyzmu. W roku 1948 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Państwa, które zaakceptowały Deklarację, zobowiązały się do zapisania w swoich konstytucjach i ustawach demokratycznych zasad, głoszonych przez ten dokument. |
| Deklaracja Niepodległości (1776) | Uważamy następujące prawdy za oczywiste: Że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi prawami, że [do tych praw należą] życie, wolność i [dążenie do szczęścia], że celem zabezpieczeń tych praw wyłonione zostały spośród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych, że jeśli jakakolwiek forma rządów uniemożliwiłaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić. |
| Fragmenty Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17 września 1787 roku | My, naród Stanów Zjednoczonych, w celu umocnienia Unii, ugruntowania sprawiedliwości, zapewnienia spokoju w kraju i środków na wspólną obronę, stworzenia powszechnego dobrobytu ,zabezpieczenia dla nas i dla potomnych błogosławieństw wolności, przyjmujemy i ustanawiamy tę oto Konstytucję Stanów Zjednoczonych Ameryki. |
| Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789) | Przedstawiciele ludu francuskiego występujący jako Zgromadzenie Narodowe (…) postanowili ogłosić w formie uroczystej deklaracji naturalne, niepozbywalne i święte prawa człowieka: aby ta deklaracja, stojąc zawsze przed oczami wszystkich członków społeczeństwa przypominała im nieustannie ich prawa i obowiązki. Art. 1 Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa. (…) Art. 2 Celem każdej organizacji politycznej jest utrzymanie naturalnych i nieprzedawnionych praw człowieka. Tymi prawami są: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. (…) Art. 4 Wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. (…) Art. 6 (…) Wszyscy obywatele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i funkcji publicznych,zależnie od ich zdolności. (…). |
| Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1948) | Art. 1 Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. Art. 2 Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu (…). Art. 12 Nikt nie może być poddany arbitralnemu ingerowaniu w jego życie prywatne, rodzinne, domowe lub korespondencję, ani też atakom na jego honor i dobre imię. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takim ingerencjom i atakom. |