Sługa wierny

Najczęstszą kreacją sługi w literaturze jest chyba sługa wierny. Ucieleśnieniem wiernej służącej i przyjaciółki jest Brangien z Dziejów Tristana i Izoldy. Zna ona sekrety swojej pani, dba o jej bezpieczeństwo. Gdy okazuje się, że przez jej nieuwagę Tristan i Izolda napili się czarodziejskiego płynu z butli przeznaczonej dla Izoldy i króla Marka, Brangien rozpacza nad nieszczęściem swej pani i nad własnym. By chronić Izoldę, jako dziewica zastępuje ją w małżeńskiej królewskiej sypialni w noc poślubną. Oddaną służącą jest stara niania Julii (Romeo i Julia Szekspira), która staje się niejako łączniczką między panią a ukochanym. Oddana niania i służąca z Trzech sióstr Antoniego Czechowa, osoba poświęcająca się rodzinie i trzymana w niej ze względu na swe zasługi, choć nie ma już siły na pracę, staje się z kolei przyczyną konfliktu między jedną z sióstr a surową bratową. Zdaniem dziewczyny należy bowiem nianię trzymać w domu, zdaniem bratowej – wyrzucić, bo jest nieprzydatnym darmozjadem. Niedolom swego pana z Rewizora Mikołaja Gogola towarzyszy też sługa Osip – dopóki jego pan Iwan Aleksandrowicz Chlestakow nie zostaje wzięty za rewizora ze stolicy, dba o to, by np. Chlestakow miał co jeść. Sługa z ballady Adama Mickiewicza Rybka przynosi z kolei dziecko Krysi nad rzekę, by matka-świtezianka, która niedawno utopiła się, mogła nakarmić głodne niemowlę.
Literatura polska również rejestruje postaci wiernych sług, niekiedy traktowanych w wyjątkowy sposób. Niemalże członkiem rodziny jest Grzegorz, powiernik z Kordiana Juliusza Słowackiego. Próbuje on obudzić w młodzieńcu uczucia patriotyczne, opowiadając mu o swych czasach żołnierskich, a gdy widzi, że Kordian jest w złym stanie, próbuje się nim zająć i go pocieszyć. Kocha go jak syna. Uosobieniem wiernego sługi jest też Maciejunio z Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. Podobnie bliska relacja łączy bohaterkę Wiernej rzeki Stefana Żeromskiego, Salomeę Brynicką, ze starym kucharzem Szczepanem, który jako jedyna osoba mieszka z panienką w Niezdołach – jemu pan Brynicki powierza opiekę nad bezpieczeństwem i czcią córki. Stary kucharz gotuje jej (z resztek zapasów, jakie znajdują się w majątku – panuje głód, prawie nic już nie ma), sprzeciwia się ukrywaniu w domu rannego powstańca, a gdy Odrowąż u nich zostaje, stara się zapobiec romansowi księcia z ubogą szlachcianką (wszystko nadaremnie).To on odnajduje swoją ciężarną, zrozpaczoną panią omdlałą nad „wierną rzeką” Łośną. Warto też wspomnieć o Gerwazym – kluczniku, wiernym słudze rodu Horeszków (Pan Tadeusz). On to stara się pomścić swego pana Stolnika, zabitego przez awanturnika Soplicę, a potem rozbudzić miłość w swoim nowym panu, krewnym Horeszków, do zamku... Gdy Hrabia jest zagrożony w czasie polowania, chce ratować mu życie, ubiega go jednak ksiądz Robak (ukrywający się pod cudzym nazwiskiem Jacek Soplica). Klucznik też odbiera przedśmiertną spowiedź Jacka i zdradza mu,co dotąd ukrywał, że Stolnik wybaczył mu grzech... Sługami bywają też inni drobni szlachcice. Np. ubogi Rzędzian z Ogniem i mieczem, którego rodzice procesują się wiecznie z sąsiadami, jest oddanym, choć sprytnym sługą pana Jana Skrzetuskiego. W Lalce Bolesława Prusa, jak mówi sama panna Izabela, służba stanowi odrębny świat, ale jest dopuszczana do niejakiej poufałości. Godność Łęckich nie przeszkadza jednak nieoszczędnemu panu Tomaszowi pożyczać od służby pieniędzy na drobne wydatki lub prowadzenie domu, co tak oburza jego córkę.