Rosjanin jako zaborca

Obraz Rosjan – wrogów i zaborców – utrwalił się nawet w piosenkach. Jacek Kaczmarski w Śnie Katarzyny II przedstawia władczynię Rosji jako żądną krwi kochankę-tyrankę, „niewyżytą Niemrę”, która „na smyczy trzyma filozofów Europy”, ale marzy o silnym kochanku – kazałaby go jednak ściąć w obawie przed tym, że ściągnie jej z głowy „koronę carów”. Obraz carskich służalców utrwalił Kaczmarski w piosence Rejtan – czyli raport ambasadora.
Wizję Rosjan jako wrogów, zaborców znajdziemy w opowiadaniach Stefana Żeromskiego czy Wiernej rzece. To oni wykonują wyroki na powstańcach, to przed ich oblicze chłopi przywodzą rannych i umierających. W Wiernej rzece dochodzi do walki między Rosjanami wizytującymi dom panny Brynickiej a goszczącymi w jej domu przywódcami powstania, którzy giną w nierównym boju. Zaborcy kontrolują dom Brynickiej, podejrzewając, że ukrywa się w nim powstaniec. Jeden z oficerów, zakochany w pannie Salomei– szlachciance ukrywającej polskiego powstańca Odrowąża, domyśla się obecności tego człowieka w jej domu, ale nie zdradza tego i nie karze pięknej panny.
Z kolei w Syzyfowych pracach Stefana Żeromskiego czytamy o rusyfikacji, jakiej poddawani są uczniowie gimnazjów w Królestwie Polskim. Przymusowe porozumiewanie się w języku rosyjskim, zdawanie egzaminów w tym języku utrudnia polskim uczniom dostanie się do gimnazjów i ukończenie ich– stwarza też wielkie możliwości nauczycielom łapownikom udzielającym krótkotrwałych korepetycji. Wyłudzają oni pieniądze od rodziców uczniów, a potem przymykają oczy na niedostateczną znajomość rosyjskiego przez zdających do gimnazjum protegowanych (tak jest w przypadku Marcina Borowicza).Działalność rusyfikacyjna zabrania Polakom nauki ojczystej historii i literatury, z inicjatywy niepokornego ucznia, Bernarda Zygiera, tacy uczniowie jak Marcin poczują,że są Polakami, odnajdą swą tożsamość narodową. Lektura  Adama Mickiewicza, w której padają mocne słowa pod adresem cara – jest dla pokornych,obojętnych na sprawy narodowe uczniów nie lada przeżyciem.
Zresztą literatura romantyczna daje wiele obrazów cara jako okrutnika, Rosjan jako zaborców. Nie tylko w Reducie Ordona, także w Kordianie Juliusza Słowackiego mowa o nieprawnym zdobyciu korony polskiej przez cara, podczas koronacji padają ostre słowa z ust niejednego gapia, np. żołnierza („Boże, pochowaj nam króla”), spiskowcy zaś planują zamach na cara. Jako okrutnik ukazany zostaje również wielki książę Konstanty, brat cara. Wprawdzie to on, kierowany ambicją, stara się o ułaskawienie Kordiana, jednakże poznajemy też jego straszne oblicze, gdy w tłumie podczas uroczystości koronacyjnych „uderza starą kobietę z dziecięciem”, dziecko wpada do rynsztoku i umiera, matka zaś zostaje zabrana przez żandarmów.
Najokrutniejsze obrazy Rosjan jako wrogów przedstawił w III części Dziadów Adam Mickiewicz. To Rosjanie są sprawcami uwięzienia młodzieży konspirującej przeciw carskiej Rosji, szczególnie wsławia się w aresztowaniach i organizowaniu zsyłek więźniów na Syberię senator Nowosilcow. Jego dwór składa się z polskich i rosyjskich zauszników, pochlebiających okrutnikowi. Tymczasem on posyła do więzień i na katorgę nawet dzieci... Jego cyniczne postępowanie z panią Rollison, której syna skazuje za plecami matki na rzekomo samobójczą śmierć, budzi obrzydzenie, sprzeciw i pogardę.
Obraz bezdusznych Rosjan utrwalają także utwory polskich pozytywistów.W noweli Elizy Orzeszkowej Gloria victis Rosjanie ukazani są jako okrutni wrogowie, pozbawieni człowieczeństwa – dobijają rannych.